Polscy Sprawiedliwi wśród Narodów Świata

Publiczna egzekucja Michała Kruka oraz innych Polaków w Przemyślu jako kara za pomoc Żydom, 1943
The Mass Extermination of Jews in German Occupied Poland”, „Masowa eksterminacja Żydów w okupowanej przez Niemców Polsce” broszura z grudnia 1942 roku na podstawie raportów Karskiego

Polacy stanowią największą liczbę wśród odznaczonych najwyższym izraelskim odznaczeniem cywilnym nadawanym nie-Żydom, medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, przyznawanym przez Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Jad Waszem.

Polscy Sprawiedliwi wśród Narodów Świata

„Panuje u nas pogląd, że antysemityzm znacznie się wzmógł w okresie wojny, że Polacy w swej większości są zadowoleni z nieszczęścia, które spotkało Żydów w miastach i miasteczkach Polski itp. Uważny czytelnik naszych materiałów znajdzie setki dokumentów świadczących o czymś wręcz przeciwnym. W niejednym sprawozdaniu z miasteczka przeczyta on, jak serdecznie odnosiła się ludność polska do żydowskich uchodźców. Dowiecie się o setkach wypadków, kiedy chłopi w ciągu długich miesięcy ukrywali i dobrze karmili żydowskich uchodźców z okolicznych miasteczek”. – „Notatki z getta” Emanuel Ringelblum Warszawa 1943[1].

W dniu 1 stycznia 2022 liczba uhonorowanych tytułem osób z Polski wynosiła 7232, najwięcej ze wszystkich państw[2].

Część historyków szacuje, że liczba Polaków pomagających Żydom jest znacznie większa[3]. Historyk Hans Furth podaje liczbę ponad miliona obywateli polskich pomagającym Żydom w czasie II wojny światowej[4]. Szwedzki historyk Gunnar Paulsson zauważył, że prawdopodobnie około 100 tysięcy Polaków zasłużyło na medal sprawiedliwych, setki tysięcy pomagały w drobniejszy sposób, a większość polskiego społeczeństwa była przynajmniej „pozytywnie neutralna” (czyli mogli nie pomagać aktywnie, ale nie współpracowali z okupantem)[5]. Żydom pomagały pojedyncze osoby, całe rodziny i wioski, część ruchu oporu oraz specjalnie stworzone do tego celu organizacje, jak Rada Pomocy Żydom „Żegota”.

Warunki w czasie okupacji


Warunki do pomocy Żydom były w okupowanej Polsce bardzo niekorzystne. Osoby chcące im pomagać musiały liczyć się z wieloma trudnościami, represjami, a nawet utratą życia własnego oraz swojej rodziny. Na terytoriach okupowanych, wcielonych do III Rzeszy oraz w Generalnym Gubernatorstwie za pomoc Żydom groziła kara śmierci. Stosowano ją wobec wszystkich osób znajdujących się w mieszkaniu, w którym niemiecka policja znalazła ukrywających się Żydów. Była to znacznie poważniejsza kara niż w wielu innych okupowanych krajach europejskich[6]. Za pomoc uważano nie tylko dawanie schronienia, ale nawet żywności. Karany był także handel z Żydami. Nielegalne było sprzedawanie lub kupowanie od nich jakichkolwiek towarów, a często nawet sam kontakt, ponieważ propaganda nazistowska rozpowszechniała informacje, że Żydzi przenoszą zaraźliwą chorobę tyfus. 15 października 1941 roku gubernator Hans Frank wydał na ten temat urzędowy dokument okupacyjnej niemieckiej administracji pt. „Trzecie rozporządzenie o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie”, który głosił, że „Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim żydom świadomie dają kryjówkę. Podżegacze i pomocnicy podlegają takiej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany. W lżejszych wypadkach można orzec ciężkie więzienie...”[7].

Dużym zagrożeniem była działalność szmalcowników czyli osób, które w zamian za korzyści materialne lub z powodów ideologicznych zajmowały się donoszeniem na Polaków ukrywających bądź kontaktujących się z Żydami. Donosy te powodowały represje niemieckiego okupanta zarówno wobec ukrywających się poza gettem Żydów jak również Polaków niosącym im pomoc. Obecnie 704 polskich Sprawiedliwych zostało odznaczonych pośmiertnie, gdyż zginęli bądź zostali zamordowani przez Niemców[8]. Historycy szacują, że tysiące Polaków zginęło w wyniku niemieckich represji za pomoc świadczoną Żydom[3].

Charakterystyka polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata

Stefania Tyryłło z córką Stanisławą Pawłowską-Tyryłło i wnuczkami. Rodzina Tyryłłów (odznaczona medalem w 1978) w latach 1943–1944 ukrywała w Wilnie grupę Żydów, uciekinierów z tamtejszego getta. Wskutek donosu sąsiadów Niemcy odkryli i zamordowali większość z nich[9]
Notka o wykonaniu wyroku śmierci na szmalcowniku Janie Grabcu, który szantażował mieszkańców wsi ukrywających Żydów, Biuletyn Informacyjny z 1943.
Trzecia rocznica powstania w getcie, członkowie Żegoty w 1946. Siedzą od prawej do lewej: Piotr Gajewski, Marek Ferdynand Arczyński, Władysław Bartoszewski, Adolf Berman oraz Tadeusz Rek
Rodzina Królów z Krasnego zaliczona do grona sprawiedliwych przez Jad Waszem w 1982 za uratowanie 6-osobowej rodziny żydowskiej Steinlaufów.

Ella Linde z instytutu Jad Waszem przeprowadziła badania analizujące motywy ratujących Żydów w czasie II wojny światowej na grupie 4119 Polaków odznaczonych tym medalem i wyodrębniła kilka grup. Największą 49% ankietowanych była grupa ratująca Żydów ze względu na wieloletnią znajomość przed wojną. Na drugim miejscu 43% podawane były motywy humanitarne wynikające z niezgody na nieludzkie traktowanie Żydów podejmowane najczęściej spontanicznie ze względu na moralność. Pozostałe to: polityczno-ideologiczne 5,75%, religijne 2,1% w tym 0,7% to zakonnicy. W grupie sprawiedliwych znaleźli się nawet antysemici, określani nazwą ratujący antysemici, których było w ujęciu procentowym 0,17%[10]. Badania te zamieszczone zostały w dwutomowej „Encyklopedii Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata” (ang. The Encykopedia of the Righteos Among the Nations) wydanej w Jeruzalem w 2004 roku[11].

Grupa polskich sprawiedliwych zróżnicowana jest również pod względem poziomu wykształcenia, statusu majątkowego, wykonywanego zawodu oraz światopoglądu czy sympatii politycznych. Znaczną pomoc w czasie II wojny światowej niósł Żydom polski Kościół katolicki[12]. Księża, zakonnicy oraz siostry zakonne ukrywali Żydów w klasztorach, na plebaniach, zaangażowani byli w pomoc humanitarną oraz wystawianie fałszywych aktów chrztu oraz metryk urodzenia, ponieważ na mocy konkordatu z 1925 roku parafie katolickie pełniły równocześnie funkcje dzisiejszych Urzędów Stanu Cywilnego. W ramach projektu „Księża dla Żydów” zebrano materiały z ok. 600 teczek personalnych księży diecezjalnych ratujących Żydów. Historycy ustalili również, że Żydzi byli ukrywani w ponad 70 klasztorach męskich w Polsce[13]. Za tę działalność Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata otrzymało kilkudziesięciu księży: ks. Bruno Boguszewski, ks. Stanisław Falkowski, ks. Mikołaj Ferenc, ks. Władysław Głowacki, ks. Marceli Godlewski, ks. Józef Gorajek, ks. Antoni Kania, ks. Michał Kubacki, ks. Albin Małysiak, ks. Stanisław Mazak, ks. Aleksander Osiecki, ks. Andrzej Osikowicz, ks. Jan Patrzyk, ks. Jan Pawlicki, ks. Jan Poddębniak, ks. Jan Raczkowski, ks. Jan Sielewicz, ks. Adam Skałbania, ks. Franciszek Smorczewski, ks. Witold Stolarczyk, o. Klemens Szeptycki, o. Adam Sztark, ks. Witold Szymczukiewicz, ks. Ludwik Wolski, o. Ludwik Wrodarczyk, ks. Wincenty Mieczysław Zawadzki, ks. Jan Zawrzycki, ks. Ignacy Życzyński[14][15].

Odznaczone medalem sprawiedliwych zostały także siostry zakonne ze Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, które współpracowały z Żegotą w ratowaniu Żydów, a w szczególności dzieci żydowskich z getta. Dzięki decyzji matki przełożonej zgromadzenia, Matyldy Getter, która zgodziła się przyjąć każde dziecko wywiezione z getta, około 500 żydowskich dzieci znalazło schronienie w katolickich sierocińcach prowadzonych przez franciszkanki[16][17]. Za ukrywanie żydowskich dzieci medalem została nagrodzona siostra zakonna Eleonora Kiljan, jedna z sióstr miłosierdzia, które udzieliły im schronienia w domach opieki prowadzonych przez zakon[18]. Medal przyznawany przez Izrael za ratowanie Żydów otrzymała także nauczycielka oraz katechetka Olga Zawadzka, która w czasie okupacji uchroniła przed śmiercią w obozach zagłady trzy Żydówki.

 Osobny artykuł: Rada Pomocy Żydom.

Liczną grupę odznaczonych medalem stanowią członkowie oraz współpracownicy Żegoty – jedynej organizacji tego typu w okupowanej przez Niemców Europie, która powstała po to, aby pomagać prześladowanym przez Niemców Żydom. Skupiała ona oprócz działaczy żydowskich także członków katolickich organizacji społecznych, jak Front Odrodzenia Polski reprezentowany przez Zofię Kossak-Szczucką, działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej oraz aktywistów humanitarnych. Medal otrzymało kierownictwo Żegoty, a także wielu jej działaczy oraz współpracowników jak: szefowa sekcji dziecięcej Żegoty – Irena Sendler, założyciele organizacji – Zofia Kossak, Witold Bieńkowski, Marek Ferdynand Arczyński, a także szereg działaczy i wolontariuszy niosących pomoc Żydom w okupowanej Polsce[19][20].

Część medali przyznano także osobom, które nie pomagały bezpośrednio Żydom, ale niosły im pomoc pośrednio w czasie wojny poprzez informowanie opinii publicznej (głównie na Zachodzie) o holokauście Żydów, a także poprzez organizowanie dla nich pomocy. Najbardziej znaną osobą uhonorowaną za działalność tego typu jest kurier polskiego podziemia oraz autor tzw. „raportów Karskiego” – Jan Karski.

Dużą grupę odznaczonych stanowią również Polacy zamordowani przez niemieckich nazistów za ukrywanie oraz pomoc Żydom w czasie okupacji. Są to najczęściej osoby indywidualne, ale w czasie wojny zdarzały się również sytuacje, kiedy za ukrywanie Żydów pacyfikowano całe wsie, w których mordowano z tego powodu wszystkich mieszkańców. Wobec wiosek, gdzie zanotowano wypadki ukrywania się Żydów, Niemcy stosowali zasadę odpowiedzialności zbiorowej, karząc często osoby, które nie niosły żadnej pomocy Żydom, ale miały tylko wiedzę na ten temat i nie doniosły niemieckim władzom okupacyjnym, a nawet takie, które nie miały o niczym najmniejszego pojęcia. Często wystarczyła sama obecność w miejscu, w którym stwierdzono przypadek pomocy ludności żydowskiej. Najbardziej znane pacyfikacje wiosek przeprowadzone przez karne ekspedycje okupanta to mord na czterech polskich rodzinach ze wsi Ciepielów Stary i Rekówka.

Wybrani Polacy odznaczeni medalem

Marceli Godlewski
Julian Grobelny
Aleksander Kamiński
Jan Karski
s. Teresa Kierocińska
Stefan Korboński
Zofia Kossak-Szczucka
Maria Kotarba
Jerzy Lerski
Igor Newerly
Jadwiga Ostoja-Solecka
Konrad Rudnicki
Irena Sendlerowa
Henryk Woliński
Janina Szymańska
 Z tym tematem związana jest kategoria: Polscy Sprawiedliwi wśród Narodów Świata.

Teraźniejszość

Medale i dyplomy honorowe przyznane pośmiertnie grupie polskich Sprawiedliwych w 2012
Drzewko Ireny Sendler w Jad Waszem
Pomnik w Markowej poświęcony ofiarom Zbrodni w Markowej.

Ambasada Izraela w Polsce organizuje kilkanaście uroczystości wręczenia medali polskim Sprawiedliwym rocznie[39]. Prawie wszyscy zostają uhonorowani pośmiertnie.

Upamiętnienie

Kilku z polskich sprawiedliwych zostało upamiętnionych w fabularnych oraz dokumentalnych filmach polskich oraz zagranicznych:

  • W 2002 roku powstał film dokumentalny w reż. W. Lindwera pt. „Kurierzy, których nikt nie słuchał” opowiadający o misji Jana Karskiego oraz Polakach, którzy usiłowali zwrócić uwagę zachodu na holocaust w okupowanej Polsce[40],
  • W 2002 roku nakręcono film dokumentalny „Lista Sendlerowej” w reż M. Dudziewicz łączący zdjęcia dokumentalne oraz inscenizację teatralną przygotowaną na temat Ireny Sendler przez uczennice w Kansas[40],
  • W 2003 powstał reportaż filmowy pt. „Mój tata Henryk Sławik”, w którym Krystyna Kutermak, córka Henryka Sławika przedstawiła wspomnienia o działalności swojego ojca. Rok później film dokumentalny „Henryk Sławik – polski Wallenberg” w reż M. Maldis poświęcony Henrykowi Sławikowi[40].
  • W 2004 roku powstał dokumentalny film w reżyserii A. Baczyńskiego pt. „Cena życia” o zamordowaniu przez Niemców rodziny Ulmów z Markowej za ukrywanie Żydów[40],
  • W 2004 roku powstał film pt. „Łyżeczka życia” opowiadający historię Elżbiety Ficowskiej, wywiezionej z getta warszawskiego przez dziecięcy referat Żegoty[40],
  • W 2008 roku nakręcono polski film dokumentalny pt. „Polscy Sprawiedliwi” w reżyserii Julii Popławskiej,
  • W 2009 roku powstał amerykański film fabularny pt. Dzieci Ireny Sendlerowej w reżyserii Johna Kenta Harrisona, opowiadający historię życia Ireny Sendler,
  • W 2009 roku nakręcony został polski serial wojenny poświęcony sprawiedliwym pt. Sprawiedliwi. Wyprodukowany został przez Akson Studio w reżyserii Waldemara Krzystka,
  • W 2011 roku nakręcony został polsko-niemiecko-kanadyjski dramat wojenny W ciemności w reżyserii Agnieszki Holland, który przedstawia Leopolda Sochę.

Zobacz też

Przypisy

  1. Stanisław Wroński, Maria Zwolakowa: Polacy i Żydzi 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1971, s. 297. (pol.).
  2. Names of Righteous by Country. [w:] Yad Vashem [on-line]. yadvashem.org. [dostęp 2023-09-06].
  3. a b Richard C. Lukas: Out of the Inferno: Poles Remember the Holocaust. University Press of Kentucky, 1989, s. 13. [dostęp 2010-09-06]. (ang.).; także patrz Richard C. Lukas: The Forgotten Holocaust: The Poles Under German Occupation, 1939–1944. University Press of Kentucky, 1996. (ang.).
  4. Hans G. Furth. One million Polish rescuers of hunted Jews?. „Journal of Genocide Research”. 1 (2), s. 227, czerwiec 1999. AN 6025705. 
  5. Gunnar S. Paulsson. The Rescue of Jews by Non-Jews in Nazi-Occupied Poland. „The Journal of Holocaust Education”. 7, s. 19–44, nos. 1 & 2 (summer/autumn 1998). (ang.).  Przedruk w Collective Rescue Efforts of the Poles, s. 256.
  6. Jewish Virtual Library: Righteous Among the Nations by country. [dostęp 2010-09-06]. (ang.).
  7. Alfred Koneczny: Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa. Okres okupacji Hitlerowskiej na ziemiach polskich.. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 1980, s. 110.
  8. Registry of over 700 Polish citizens killed while helping Jews During the Holocaust. [dostęp 2010-09-06]. (ang.).
  9. Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu. Polska. Tom II. Kraków: Fundacja Instytut Studiów Strategicznych, 2009, s. 773–774. ISBN 978-83-87832-59-9.
  10. Praca zbiorowa: Polacy ratujący Żydów w latach II wojny światowej. Warszawa: Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, IPN, Narodowe Centrum Kultury, 2008. ISBN 978-83-7629-008-9.
  11. a b Praca zbiorowa: The Encykopedia of the Righteos Among the Nations. Jerusalem: Yad Vaszem, 2004.
  12. Ks. Paweł Rytel-Andrianik, „Księża ratujący Żydów”, „Echo katolickie”.
  13. Ks. Paweł Rytel-Andrianik, „O Księżach ratujących Polskich Żydów”, Tygodnik katolicki „Niedziela” 2013-12-28.
  14. „Antysemici czy sprawiedliwi?” – katolicki portal „Idziemy”
  15. „Księża ratujący Żydów” – „Nasz Dziennik”, 9/2011 (52). [dostęp 2015-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-05)].
  16. Siostry Rodziny Maryi z pomocą dzieciom polskim i żydowskim w Międzylesiu i Aninie, Biblioteka Wawerska, Warszawa 2006.
  17. Za cenę życia, „Ład” 17/1983 (24 kwietnia 1983)
  18. Siostra Eleonora Kiljan, ukrywała wyprowadzone z getta żydowskie dzieci. Warszawa (1944). [dostęp 2015-05-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-06)].
  19. Andrzej Krzysztof Kunert, Andrzej Friszke (red.): „Żegota” Rada Pomocy Żydom 1942–1945, 2002 ISBN 83-916666-0-3.
  20. Teresa Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1982, ISBN 83-06-00622-4, OCLC 830307356.
  21. a b c Polacy Ratujący Żydów, op.cit., s. 20
  22. a b Polacy Ratujący Żydów, op.cit., s. 21
  23. a b c Polacy Ratujący Żydów, op.cit., s. 22
  24. Księga Sprawiedliwych, op.cit., s. 233
  25. a b c Polacy Ratujący Żydów, op.cit., s. 23
  26. a b Israel Gutmann: Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów w czasie holokaustu. Polska. Jerozolima: Yad Vaszem, 2009.
  27. a b c Polacy Ratujący Żydów, op.cit., s. 24
  28. a b c Polacy Ratujący Żydów, op.cit., s. 25
  29. a b Polacy Ratujący Żydów, op.cit., s. 26
  30. The Righteous Among The Nations. Pogonowski Andrzej (1919 – ? ). yadvashem.org. [dostęp 2017-02-17]. (ang.).
  31. Israel Gutman: Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu. Polska (cz. I). Kraków: Fundacja Instytut Studiów Strategicznych, 2009, s. 162. ISBN 978-83-87832-59-9.
  32. Polacy Ratujący Żydów, op.cit., s. 27
  33. The Righteous Among The Nations. Sobolewski Family. yadvashem.org. [dostęp 2017-12-04]. (ang.).
  34. Szajner Władysław - Sprawiedliwi wśród Narodów Świata. Lublin i Lubelszczyzna - Teatr NN [online], teatrnn.pl [dostęp 2018-12-26] (pol.).
  35. Szajner Józef - Sprawiedliwi wśród Narodów Świata. Lublin i Lubelszczyzna - Teatr NN [online], teatrnn.pl [dostęp 2018-12-26] (pol.).
  36. Szajner Marianna - Sprawiedliwi wśród Narodów Świata. Lublin i Lubelszczyzna - Teatr NN [online], teatrnn.pl [dostęp 2018-12-26] (pol.).
  37. Instytut Jad Waszem. Klemens Szeptycki na liście uhonorowanych.
  38. Prezydent Duda uhonorował Polkę ratującą Żydów. tvn24.pl, 26 stycznia 2017. [dostęp 2017-01-26].
  39. Ceremonia wręczenia medali Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. [w:] Senat RP [on-line]. senat.gov.pl, 17 kwietnia 2012. [dostęp 2013-09-13].
  40. a b c d e Polacy Ratujący Żydów, op.cit., s. 41

Bibliografia

  • red. Israel Gutman, red. tomu Sara Bender, Samuel Krakowski, „The Encyclopedia of the Righteous Among the Nations. Rescuers of Jews during the Holocaust. Poland”, (Encyklopedia Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący ̄Żydów w czasie Holocaustu. Polska), Jad Waszem, Jerusalem 2004, t. I/II.
  • Władysław Bartoszewski, „Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945”, Warszawa 2007.
  • Teresa Preker, „Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945”, Warszawa 1982.
  • Stanisław Wroński, Maria Zwolakowa: Polacy i Żydzi 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1971.
  • A. Żabikowski, „Polacy i Zydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały”, Warszawa 2006.

Linki zewnętrzne