„Panuje u nas pogląd, że antysemityzm znacznie się wzmógł w okresie wojny, że Polacy w swej większości są zadowoleni z nieszczęścia, które spotkało Żydów w miastach i miasteczkach Polski itp. Uważny czytelnik naszych materiałów znajdzie setki dokumentów świadczących o czymś wręcz przeciwnym. W niejednym sprawozdaniu z miasteczka przeczyta on, jak serdecznie odnosiła się ludność polska do żydowskich uchodźców. Dowiecie się o setkach wypadków, kiedy chłopi w ciągu długich miesięcy ukrywali i dobrze karmili żydowskich uchodźców z okolicznych miasteczek”. – „Notatki z getta” Emanuel Ringelblum Warszawa 1943[1].
W dniu 1 stycznia 2022 liczba uhonorowanych tytułem osób z Polski wynosiła 7232, najwięcej ze wszystkich państw[2].
Część historyków szacuje, że liczba Polaków pomagających Żydom jest znacznie większa[3]. Historyk Hans Furth podaje liczbę ponad miliona obywateli polskich pomagającym Żydom w czasie II wojny światowej[4]. Szwedzki historyk Gunnar Paulsson zauważył, że prawdopodobnie około 100 tysięcy Polaków zasłużyło na medal sprawiedliwych, setki tysięcy pomagały w drobniejszy sposób, a większość polskiego społeczeństwa była przynajmniej „pozytywnie neutralna” (czyli mogli nie pomagać aktywnie, ale nie współpracowali z okupantem)[5]. Żydom pomagały pojedyncze osoby, całe rodziny i wioski, część ruchu oporu oraz specjalnie stworzone do tego celu organizacje, jak Rada Pomocy Żydom „Żegota”.
Obwieszczenie dowódcy SS i policji na dystrykt warszawski z 5.09.1942 informujące o karze śmierci grożącej za udzielenie jakiejkolwiek pomocy Żydom
Obwieszczenie władz Generalnego Gubernatorstwa z września 1942, mówiące o karze śmierci za ukrywanie Żydów, jak również za sprzedaż lub dostarczanie pożywienia
„Stwierdzono powtarzające się wypadki ukrywania się Żydów u Polaków...” ostrzeżenie Bruno Motschalla wobec Polaków ukrywających Żydów – Ostrowiec Świętokrzyski 1942
Obwieszczenie Dowódcy SS i Policji na dystrykt krakowski informujące o skazaniu na śmierć 73 Polaków, w tym czterech pod zarzutem pomocy Żydom – rok 1944
Warunki do pomocy Żydom były w okupowanej Polsce bardzo niekorzystne. Osoby chcące im pomagać musiały liczyć się z wieloma trudnościami, represjami, a nawet utratą życia własnego oraz swojej rodziny. Na terytoriach okupowanych, wcielonych do III Rzeszy oraz w Generalnym Gubernatorstwie za pomoc Żydom groziła kara śmierci. Stosowano ją wobec wszystkich osób znajdujących się w mieszkaniu, w którym niemiecka policja znalazła ukrywających się Żydów. Była to znacznie poważniejsza kara niż w wielu innych okupowanych krajach europejskich[6]. Za pomoc uważano nie tylko dawanie schronienia, ale nawet żywności. Karany był także handel z Żydami. Nielegalne było sprzedawanie lub kupowanie od nich jakichkolwiek towarów, a często nawet sam kontakt, ponieważ propaganda nazistowska rozpowszechniała informacje, że Żydzi przenoszą zaraźliwą chorobę tyfus. 15 października 1941 roku gubernator Hans Frank wydał na ten temat urzędowy dokument okupacyjnej niemieckiej administracji pt. „Trzecie rozporządzenie o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie”, który głosił, że „Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim żydom świadomie dają kryjówkę. Podżegacze i pomocnicy podlegają takiej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany. W lżejszych wypadkach można orzec ciężkie więzienie...”[7].
Dużym zagrożeniem była działalność szmalcowników czyli osób, które w zamian za korzyści materialne lub z powodów ideologicznych zajmowały się donoszeniem na Polaków ukrywających bądź kontaktujących się z Żydami. Donosy te powodowały represje niemieckiego okupanta zarówno wobec ukrywających się poza gettem Żydów jak również Polaków niosącym im pomoc. Obecnie 704 polskich Sprawiedliwych zostało odznaczonych pośmiertnie, gdyż zginęli bądź zostali zamordowani przez Niemców[8]. Historycy szacują, że tysiące Polaków zginęło w wyniku niemieckich represji za pomoc świadczoną Żydom[3].
Charakterystyka polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata
Ella Linde z instytutu Jad Waszem przeprowadziła badania analizujące motywy ratujących Żydów w czasie II wojny światowej na grupie 4119 Polaków odznaczonych tym medalem i wyodrębniła kilka grup. Największą 49% ankietowanych była grupa ratująca Żydów ze względu na wieloletnią znajomość przed wojną. Na drugim miejscu 43% podawane były motywy humanitarne wynikające z niezgody na nieludzkie traktowanie Żydów podejmowane najczęściej spontanicznie ze względu na moralność. Pozostałe to: polityczno-ideologiczne 5,75%, religijne 2,1% w tym 0,7% to zakonnicy. W grupie sprawiedliwych znaleźli się nawet antysemici, określani nazwą ratujący antysemici, których było w ujęciu procentowym 0,17%[10]. Badania te zamieszczone zostały w dwutomowej „Encyklopedii Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata” (ang. The Encykopedia of the Righteos Among the Nations) wydanej w Jeruzalem w 2004 roku[11].
Odznaczone medalem sprawiedliwych zostały także siostry zakonne ze Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, które współpracowały z Żegotą w ratowaniu Żydów, a w szczególności dzieci żydowskich z getta. Dzięki decyzji matki przełożonej zgromadzenia, Matyldy Getter, która zgodziła się przyjąć każde dziecko wywiezione z getta, około 500 żydowskich dzieci znalazło schronienie w katolickich sierocińcach prowadzonych przez franciszkanki[16][17]. Za ukrywanie żydowskich dzieci medalem została nagrodzona siostra zakonna Eleonora Kiljan, jedna z sióstr miłosierdzia, które udzieliły im schronienia w domach opieki prowadzonych przez zakon[18]. Medal przyznawany przez Izrael za ratowanie Żydów otrzymała także nauczycielka oraz katechetka Olga Zawadzka, która w czasie okupacji uchroniła przed śmiercią w obozach zagłady trzy Żydówki.
Liczną grupę odznaczonych medalem stanowią członkowie oraz współpracownicy Żegoty – jedynej organizacji tego typu w okupowanej przez Niemców Europie, która powstała po to, aby pomagać prześladowanym przez Niemców Żydom. Skupiała ona oprócz działaczy żydowskich także członków katolickich organizacji społecznych, jak Front Odrodzenia Polski reprezentowany przez Zofię Kossak-Szczucką, działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej oraz aktywistów humanitarnych. Medal otrzymało kierownictwo Żegoty, a także wielu jej działaczy oraz współpracowników jak: szefowa sekcji dziecięcej Żegoty – Irena Sendler, założyciele organizacji – Zofia Kossak, Witold Bieńkowski, Marek Ferdynand Arczyński, a także szereg działaczy i wolontariuszy niosących pomoc Żydom w okupowanej Polsce[19][20].
Część medali przyznano także osobom, które nie pomagały bezpośrednio Żydom, ale niosły im pomoc pośrednio w czasie wojny poprzez informowanie opinii publicznej (głównie na Zachodzie) o holokauście Żydów, a także poprzez organizowanie dla nich pomocy. Najbardziej znaną osobą uhonorowaną za działalność tego typu jest kurier polskiego podziemia oraz autor tzw. „raportów Karskiego” – Jan Karski.
Dużą grupę odznaczonych stanowią również Polacy zamordowani przez niemieckich nazistów za ukrywanie oraz pomoc Żydom w czasie okupacji. Są to najczęściej osoby indywidualne, ale w czasie wojny zdarzały się również sytuacje, kiedy za ukrywanie Żydów pacyfikowano całe wsie, w których mordowano z tego powodu wszystkich mieszkańców. Wobec wiosek, gdzie zanotowano wypadki ukrywania się Żydów, Niemcy stosowali zasadę odpowiedzialności zbiorowej, karząc często osoby, które nie niosły żadnej pomocy Żydom, ale miały tylko wiedzę na ten temat i nie doniosły niemieckim władzom okupacyjnym, a nawet takie, które nie miały o niczym najmniejszego pojęcia. Często wystarczyła sama obecność w miejscu, w którym stwierdzono przypadek pomocy ludności żydowskiej. Najbardziej znane pacyfikacje wiosek przeprowadzone przez karne ekspedycje okupanta to mord na czterech polskich rodzinach ze wsi Ciepielów Stary i Rekówka.
Zofia Czerwińska – aresztowana przez Gestapo za ukrywanie dwóch Żydów z getta i skierowana do obozu Auschwitz, gdzie zmarła[23],
Tadeusz Czeżowski – ukrywał w swoim mieszkaniu 8 uciekinierów z wileńskiego getta, a następnie dzięki fałszywym dokumentom pomógł im wydostać się z miasta,
Teresa Janina Kierocińska (Czcigodna Sługa Boża Matka Teresa Kierocińska) – ukrywała w czasie okupacji osoby pochodzenia żydowskiego (udokumentowane 5 osób), wysyłała paczki z żywnością, odzieżą do obozu w Oświęcimiu,
Loda Komarnicka – dostarczanie fałszywych dokumentów, żywności oraz informacji Żydom z getta[27],
Franciszek Raszeja – w czasie operowania Żyda z getta aresztowany przez Gestapo i zamordowany wraz z pacjentem, jego rodziną, żydowskimi lekarzami oraz pielęgniarką[29],
Jadwiga Sałek-Deneko – rozstrzelana wraz z 11 Żydówkami za ukrywanie w mieszkaniu żydowskiej rodziny[32],
Irena Sendlerowa – w wyniku działań „Żegoty” (gdzie od jesieni 1943 kierowała wydziałem dziecięcym) i współpracujących z nią organizacji podjęto próbę uratowania ok. 2500 żydowskich dzieci (nie wszystkie przeżyły wojnę),
Henryk Sławik – pomógł ocalić około 5,0 tys. polskich Żydów w Budapeszcie, wystawiając im fałszywe aryjskie paszporty,
Józef Sobiesiak – organizator oddziałów partyzantki komunistycznej na Wołyniu, pod którego ochroną przetrwało ok. 500 Żydów,
Ambasada Izraela w Polsce organizuje kilkanaście uroczystości wręczenia medali polskim Sprawiedliwym rocznie[39]. Prawie wszyscy zostają uhonorowani pośmiertnie.
Kilku z polskich sprawiedliwych zostało upamiętnionych w fabularnych oraz dokumentalnych filmach polskich oraz zagranicznych:
W 2002 roku powstał film dokumentalny w reż. W. Lindwera pt. „Kurierzy, których nikt nie słuchał” opowiadający o misji Jana Karskiego oraz Polakach, którzy usiłowali zwrócić uwagę zachodu na holocaust w okupowanej Polsce[40],
W 2002 roku nakręcono film dokumentalny „Lista Sendlerowej” w reż M. Dudziewicz łączący zdjęcia dokumentalne oraz inscenizację teatralną przygotowaną na temat Ireny Sendler przez uczennice w Kansas[40],
W 2003 powstał reportaż filmowy pt. „Mój tata Henryk Sławik”, w którym Krystyna Kutermak, córka Henryka Sławika przedstawiła wspomnienia o działalności swojego ojca. Rok później film dokumentalny „Henryk Sławik – polski Wallenberg” w reż M. Maldis poświęcony Henrykowi Sławikowi[40].
W 2004 roku powstał dokumentalny film w reżyserii A. Baczyńskiego pt. „Cena życia” o zamordowaniu przez Niemców rodziny Ulmów z Markowej za ukrywanie Żydów[40],
W 2004 roku powstał film pt. „Łyżeczka życia” opowiadający historię Elżbiety Ficowskiej, wywiezionej z getta warszawskiego przez dziecięcy referat Żegoty[40],
W 2008 roku nakręcono polski film dokumentalny pt. „Polscy Sprawiedliwi” w reżyserii Julii Popławskiej,
↑ abRichard C. Lukas: Out of the Inferno: Poles Remember the Holocaust. University Press of Kentucky, 1989, s. 13. [dostęp 2010-09-06]. (ang.).; także patrz Richard C. Lukas: The Forgotten Holocaust: The Poles Under German Occupation, 1939–1944. University Press of Kentucky, 1996. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑Gunnar S. Paulsson. The Rescue of Jews by Non-Jews in Nazi-Occupied Poland. „The Journal of Holocaust Education”. 7, s. 19–44, nos. 1 & 2 (summer/autumn 1998). (ang.). Przedruk w Collective Rescue Efforts of the Poles, s. 256.
↑Alfred Koneczny: Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa. Okres okupacji Hitlerowskiej na ziemiach polskich.. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 1980, s. 110.
↑Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu. Polska. Tom II. Kraków: Fundacja Instytut Studiów Strategicznych, 2009, s. 773–774. ISBN 978-83-87832-59-9.
↑Praca zbiorowa: Polacy ratujący Żydów w latach II wojny światowej. Warszawa: Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, IPN, Narodowe Centrum Kultury, 2008. ISBN 978-83-7629-008-9. Brak numerów stron w książce
↑ abPraca zbiorowa: The Encykopedia of the Righteos Among the Nations. Jerusalem: Yad Vaszem, 2004. Brak numerów stron w książce
↑Andrzej Krzysztof Kunert, Andrzej Friszke (red.): „Żegota” Rada Pomocy Żydom 1942–1945, 2002 ISBN 83-916666-0-3.
↑TeresaT.PrekerowaTeresaT., Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1982, ISBN 83-06-00622-4, OCLC830307356. Brak numerów stron w książce
↑ abIsrael Gutmann: Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów w czasie holokaustu. Polska. Jerozolima: Yad Vaszem, 2009. Brak numerów stron w książce
↑Israel Gutman: Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu. Polska (cz. I). Kraków: Fundacja Instytut Studiów Strategicznych, 2009, s. 162. ISBN 978-83-87832-59-9.
red. Israel Gutman, red. tomu Sara Bender, Samuel Krakowski, „The Encyclopedia of the Righteous Among the Nations. Rescuers of Jews during the Holocaust. Poland”, (Encyklopedia Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący ̄Żydów w czasie Holocaustu. Polska), Jad Waszem, Jerusalem 2004, t. I/II.
Władysław Bartoszewski, „Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945”, Warszawa 2007.
Teresa Preker, „Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945”, Warszawa 1982.