Pieśń o Waltariuszu lub Epos o Walterze (łac.: Waltharius, niem.: Waltharilied) – zachodnioeuropejski cykl powieści burgundzko-huńskich o Walterze znany z kilku nawarstwiających się relacji.

Najstarszą wersją opowieści jest pochodzący z IX wieku poemat łaciński napisany heksametrem Waltharius. Z tego samego czasu pochodzą fragmenty powstałego na Wyspach Brytyjskich poematu Waldere. Niektórzy badacze domyślają się u podstaw obydwu tych poematów, zaginionej, pochodzącej z VIII wieku wersji staroniemieckiej utworu. Cytaty z poematu o Walthariusie pojawiają się w XI wieku w kronice klasztoru w Novalese, przy okazji opowieści o innym Walthariusie, mnichu tego klasztoru. W XII wieku wątki związane z Walterem przejęły francuskie pieśni o Rolandzie, obdarzając go przydomkiem "Hun"^[1].

Upowszechnienie eposu o Walterze przypada na drugą połowę XII stulecia i wiek XIII. Pojawił się on wówczas w formie poetyckiej w Pieśni o Nibelungach i romansach o Helgundzie i Walterze, w polskiej Kronice wielkopolskiej pod postacią legendy o Walgierzu Wdałym i Helgundzie a także w islandzkiej sadze o Dytryku z Bern, i w dolnoniemieckiej opowieści zatytułowanej Biterolf^[2].

Podstawową wersję opowieści przynosi pochodzący z IX wieku, napisany heksametrem, poemat łaciński, zatytułowany Waltharius^[3]. Jego autorem jest nieznany bliżej Gerald^[4], który dzieło swe zadedykował biskupowi Erchanbaldowi^[5].

Treść poematu przedstawia się następująco. Gibicho król Franków zostaje pobity przez Attylę wodza Hunów i zmuszony do zapłacenia trybutu i wysłania zakładnika o imieniu Hagano. Król burgundzki Hereryk oddaje na dwór Attyli w Panonii córkę Helgundę, a król akwitański Alfere swego syna Waltera. Po śmierci Gibicha, nowy król frankoński Gunter odmówił płacenia trybutu. Na wieść o tym Hagano uciekł z dworu huńskiego. Również Walter nakłania Helgundę do ucieczki. Zabierają broń i skarby Attyli i podążają na zachód. W czterdziestym dniu ucieczki zbiegowie przybyli nad brzegi Renu w okolicy Wormacji, będącej stolicą królestwa Franków. Przez rzekę przewiózł ich przewoźnik. Otrzymaną w podzięce rybę zaniósł nazajutrz na dwór królewski. W opisanym rycerzu Hagano rozpoznał swego przyjaciela Waltera. Król, uznawszy, że skarby Attyli pochodzą również z jego łupów, wyruszył na czele 12 rycerzy, wraz z Haganem, w pościg za zbiegami^[6].

Walter i Helgunda odpoczywają tymczasem w skalistym wąwozie waskońskim, tak wąskim, że może przez niego przejść tylko jedna osoba. W wąwozie dochodzi do walki, bo Walter odmawia wydania skarbów. Z ręki Waltera giną wszyscy drużynnicy Guntera. Wówczas król zwrócił się do Hagana, który pamiętny na przysięgę wierności złożoną w niewoli przyjacielowi trzymał się dotąd z daleka od walki. Hagano zmuszony do wyboru między wiernością do przyjaciela i króla, poradził Gunterowi, by zaatakować Waltera na otwartym polu, gdy opuści już wąwóz^[6]. W bezpośrednim starciu Walter odciął królowi nogę. Gdy gotował się do zadania mu śmiertelnego ciosu, Hagano podstawił swoją głowę. Na hełmie Hagana pękł miecz Waltera. Wtedy Hagano odciął mu prawą rękę, a Walter z kolei wybił Haganowi zęby krótkim mieczykiem trzymanym w lewej ręce. Walka zakończyła się pojednaniem. Rycerze zawiązują sobie nawzajem swoje rany, po czym zasiadają do wspólnej uczty. Gunter z Haganem powrócili do Wormacji, a Walter z Helgundą dotarł do Akwitanii, gdzie następnie rządził przez trzydzieści lat^[7].

Z anglosaskiego poematu Waldere zachowały się tylko dwa fragmenty opisujące dwie sceny z końcowego pojedynku. Jeden fragment został włożony w usta Helgundy (Hildegyth), drugi prawdopodobnie w usta Hagana. W obu fragmentach jest mowa o mieczach, pierwszy Waltera był dziełem znakomitego kowala Wielanda. Walter jest nazywany przez Helgundę wodzem wojsk Attyli (Aetlan orðwyga), co wskazuje na mniejszy rozdźwięk pomiędzy Walterem a Hunami niż we współczesnym poemacie niemiecko-łacińskim, choć i w Walthariusie Walter występuje jako dowódca wojsk huńskich^[7][8].

W literaturze XIII wieku epos o Walterze i Helgundzie pojawia się już jako motyw od dawna ukształtowany. Jest przejmowany jako element poboczny, wzbogacający opowieść główną^[7].

W Pieśni o Nibelungach znajduje się incydentalna wzmianka o Hagenie i Walterze z "Hiszpanii"^[9], a także o miejscu pojedynku zlokalizowanym w Wasgenstein koło Obersteinbach na granicy Palatynatu i Alzacji. Nazwa Wasgenstein została wyprowadzona od ziemi gaskońskiej (Uascono lant)^[10].

Bardziej samodzielny charakter ma środkowo-wysoko-niemiecka romanza o Walterze i Helgundzie znana z fragmentów z Grazu i Wiednia. Zajmuje się ona głównie dalszymi losami głównych bohaterów: uroczystościami weselnymi, które odbywają się w Langres, gdzie znajduje się główna siedziba Alpkera (Alfera). Na uroczystości zostaje zaproszony Attyla z żoną Helchą. Postacią nową jest wróg nowożeńców, Ortwin, ostatni władca Metzu^[10].

W sadze o Dytryku z Bern dwór króla Hunów przesuwa się na zachód z Panonii do Soeset w Saksonii. Głównym przeciwnikiem Attyli nie są już Frankowie i Burgundowie, lecz Hermaneryk, panujący w Apulii (Puille)^[10]. Na mocy wzajemnych układów Attyla wysyła Hermanerykowi 12 zakładników, a ten posyła Attyli 12 swoich zakładników. Na ich czele stoi Walter z Wasgensteinu, siostrzeniec króla Gotów. Dwa lata później na dwór huński przybywa Hildegunda, córka władcy Greków Iliasa. Po jakimś czasie Walter i Hildegunda uciekają. W pościg za nimi wyrusza Högni (dawny Hagen, Hagano), syn króla Aldriana, na czele 11 rycerzy. Wszyscy oni giną z ręki Waltera. Högni ucieka do lasu, skąd próbuje zaatakować ucztującą parę. Uderzony kością z nogi dzika, traci oko^[11].

W II połowie XIII wieku wątek Waltera pojawia się również w niemieckim poemacie Biterlof. Walter "z Hiszpanii" i Helgunda "z Aragonii" przebywają na dworze króla Etzela (Attyli) w Hunalandzie. Przyjaźnią się tam z Rydygierem, kasztelanem granicznego grodu Bechelaren nad Dunajem i jego żoną Gotelintą. Kiedy uciekną, Attyla wysyła Rydygiera w ślad za uciekinierami. Po bitwie w lesie waskońskim z Gunterem i Hagenem zbiegowie docierają do Paryża, który jest siedzibą Waltera. Historię tę opowiada Walter Biterlofowi, który przybywa do Paryża z Hiszpanii, ściera się z nim najpierw w pojedynku, po rozpłataniu mu hełmu poznaje w nim jednak swego krewnego i zostaje zaproszony na ucztę. W ślad za Biterlofem przybywa do Paryża jego syn Ditleip. Jego droga prowadzi dalej przez las waskoński. Przekracza Ren pod Oppenheim, chcąc uniknąć władającego w Wormacji Guntera. Mimo to Gunter z Hagenem stają na jego drodze. Zostają pokonani w walce, a Hagen wspomina analogiczne spotkanie z Walterem. Opowieść kończy się wojną Attyli z Gunterem, w której Walter bierze udział po stronie Guntera^[12].

W II połowie XIII wieku Walter pojawia się przygodnie w poemacie Rosengärten i w Księdze z Bern^[12]. W Rosengärten jest on nazywany Walterem z Wasgenstein, natomiast w Księdze z Bern Walterem z Lengres i pojawia się u boku Dytryka z Bern, walczącego z Hermanerykiem z Apulii o swoją ojcowiznę. Jednocześnie w obozie Hermaneryka pojawia się inny Walter "z Kerlingen". Pierwotna opowieść o Walterze, wskutek kolejnych przekształceń, zaprzecza tu już swoim początkom^[13].

Polskim pokłosiem tej popularnej na zachodzie Europy epopei jest zawarte w Kronice Wielkopolskiej podanie o Walgierzu Wdałym (Mocnym) z Tyńca, Wisławie Pięknym z Wiślicy i Helgundzie.

Fikcyjną i romantyczną genezę powstania tego dzieła, jak też i swobodny przekład na język ojczysty, przedstawił niemiecki pisarz i poeta Joseph Victor von Scheffel w powieści Ekkehard.

Waltariusz jest formą zlatynizowaną imienia Walter.

• Bogusław Bednarek – Epos europejski., Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001, str. 176-179., ISSN 0239-6661, ISBN 83-229-2182-9
• Kronika wielkopolska, przeł. Kazimierz Abgarowicz, wstęp i komentarze opracowała Brygida Kürbisówna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1965.
• Gerard Labuda, Źródła, sagi i legendy do najdawniejszych dziejów Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1960.
• Joseph Victor von Scheffel – Ekkehard, opowieść z X wieku., przeł. Gertruda Leszczycowa, Instytut wydawniczy PAX, Warszawa 1960. (wyd. I)
• Ekkehard IV z Sankt Gallen, Przypadki klasztoru Świętego Galla, przeł. i oprac. Michał Tomaszek, Wydawnictwo AVALON, Kraków 2010 ISBN 978-83-7730-005-3