Państwowy Fundusz Ziemi (PFZ) – instytucja utworzona dekretem o reformie rolnej w 1944 roku, mająca realizować zadania tejże reformy^[1].

W skład PFZ weszły nieruchomości, będące własnością Skarbu Państwa przed 1945 rokiem, oraz nieruchomości skonfiskowane i znacjonalizowane, m.in. na podstawie dekretu o reformie rolnej z 1944 roku, dekretu o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze miasta stołecznego Warszawy z 1945 roku, dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich z 1946 roku, dekretu o nabywaniu i przekazywaniu nieruchomości niezbędnych dla realizacji narodowych planów gospodarczych z 1949 roku oraz dekretu o przejęciu na własność Państwa niepozostających w faktycznym władaniu właścicieli nieruchomości ziemskich, położonych w niektórych powiatach województwa białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i krakowskiego z 1949 roku.

Część gruntów z PFZ przekazano bezrolnym oraz rolnikom, posiadającym gospodarstwa obejmujące powierzchnię mniejszą niż 5 hektarów.

W latach 1944–1989 roku na mocy zasady jednolitego funduszu własności państwowej, wyrażonej m.in. w art. 128 k.c. z 1964 roku, Skarb Państwa był jedynym właścicielem nieruchomości z PFZ, nawet tych, które były przekazywane w zarząd państwowym osobom prawnym. Za zobowiązania związane z taką nieruchomością państwowa osoba prawna odpowiadała jedynie wtedy, gdy to ona zaciągnęła zobowiązanie związane z nieruchomością pozostającą w zarządzie. W pozostałych przypadkach odpowiedzialność ponosił Skarb Państwa.

29 września 1990 roku uchwalono ustawę o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości. Na jej mocy państwowe osoby prawne stały się użytkownikami wieczystymi gruntów państwowych, którymi zarządzały, oraz właścicielami obiektów, znajdujących się na tychże gruntach.

Grunty Skarbu Państwa w zarządzie państwowych osób prawnych, należące do PFZ, oraz grunty Skarbu Państwa w zarządzie państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej zostały wyłączone spod tej ustawy. Na mocy ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa z 19 października 1991 roku^[2] nieruchomości należące do PFZ przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa.

Dekret o przeprowadzeniu reformie rolnej z 1944 r. określił, że tworzy się Państwowy Fundusz Ziemi w celu przeprowadzenia reformy rolnej^[3].

W skład Państwowego Funduszu Ziemi wchodziły:

• aktywa dotychczasowego Funduszu Obrotowego Reformy Rolnej, powołanego ustawą z dnia 9 marca 1932 r.;
• należności i wpływy z tytułu czynności, związanych z przebudową ustroju rolnego;
• nieruchomości ziemskie przejęte na cele reformy rolnej;
• należności i wpływy z administracji nieruchomości;
• należności i wpływy z tytułu zbycia nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej;
• oprocentowanie gotowizny Państwowego Funduszu Ziemi;
• dotacje skarbu państwa;
• inne wpływy.

Z Państwowego Funduszu Ziemi pokrywane były wszelkie wydatki związane z przeprowadzeniem reformy rolnej oraz udzielane były pożyczki na urządzenie gospodarstwa oraz na inwestycje.

Według danych roczników statystycznych GUS źródła pozyskiwania i kierunki rozdysponowania gruntów Państwowego Funduszu Ziemi w latach 1957–1969 przedstawiały się następująco (w tys. ha)^[4][5]:

Według danych roczników statystycznych GUS źródła pozyskiwania i kierunki rozdysponowania gruntów Państwowego Funduszu Ziemi w latach 1980–1988 przedstawiały się następująco (w tys. ha)^[4]:

W ustawie z 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami skarbu państwa stwierdzono, że grunty Państwowego Funduszy Ziemi wchodzą w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa^[6].

Przekazywanie gruntów PFZ odbywało się stopniowo, co obrazują następujące dane^[7]:

• 1992 – 59,2 tys. ha, co stanowiło 7,4% stanu PFZ;
• 1993 – 259,8 tys. ha, co stanowiło 32,5% stanu PFZ;
• 1994 – 436,0 tys. ha, co stanowiło 54,6% stanu PFZ;
• 1995 – 538,0 tys. ha, co stanowiło 67,4% stanu PFZ;
• 1996 – 580,0 tys. ha, co stanowiła 72,7% stanu PFZ.

• Jarosiewicz M., Państwowa własność nieruchomości rolnych, [w:] Prawo rolne pod red. M. Jarosiewicz i K. Kozikowskiej, Kraków 2007, s. 118–119.