Pomysł stworzenia płótna artystycznego ilustrującego wyczyny obrońców Stalingradu został wysunięty w liście otwartym generała Gieorgija Anisimowa do Stalina z 12 grudnia 1943 roku. Już rok później, w ramach konkursu na wstępne projekty odbudowy zrujnowanego Stalingradu (od 1961 roku Wołgogradu), ostatecznie zrodził się pomysł stworzenia panoramy przedstawiającej bitwę stalingradzką[1].
W tym samym czasie w 1944 roku grupa radzieckich artystów pod przewodnictwem N. Kotowa, W. Jakowlewa i W. Bielajewa stworzyła składaną i mobilną panoramę „Bohaterska obrona Stalingradu”. Płótno przedstawiało wydarzenia z 15–20 września 1942 roku, kiedy to Kurhan Mamaja został na kilka dni odbity od wojsk niemieckich. W dużej mierze dlatego, że wydarzenia ukazane na płótnie nie odnosiły się do tamtego okresu bitwy stalingradzkiej, już w 1948 roku rozpoczęto prace nad nową panoramą (tym razem przedstawiającą walki w styczniu 1943 roku), zakończone w 1950 roku. Po pokazie panoramy w Moskwie bieżącego roku, wysłano ją następnie do Stalingradu, gdzie do 1952 roku pokazywano ją w kinie „Pobieda”[1].
Pierwszą uchwałę w sprawie budowy panoramy w Stalingradzie Rada Ministrów RFSRR przyjęła w grudniu 1958 roku. Zgodnie z nią panorama miała znajdować się na Kurhanie Mamaja[2], jednak już w 1964 roku, panorama „Bitwa nad Wołgą” została usunięta z pomnika-zespołu „Bohaterom bitwy pod Stalingradem” na kurhanie. Postanowiono włączyć panoramę do nowego muzeum panoramy bitwy stalingradzkiej, które znajduje się obok dwóch budynków – naocznych świadków bitwy: Domu Pawłowa i ruin Młyna Gerharda. Muzeum ma kształt hiperboloidy obrotowej i jest wykonane ze sprężonego betonu oraz oblicowane białym wapieniem[1].
Nowe płótno panoramiczne zostało stworzone przez grupę ośmiu artystów, którym doradzali marszałkowie Wasilij Czujkow, Andriej Jeriomienko, Nikołaj Kryłow oraz główny marszałek artylerii Nikołaj Woronow. W 1961 roku artyści przygotowali szkic panoramy o wymiarach 1/3 naturalnej wielkości. Przeniesienie obrazu z rysunku wstępnego na płótno panoramiczne i prace nad stworzeniem planu tematycznego trwały od lata 1980 do wiosny 1982 roku. 8 lipca bieżącego roku uroczyście otwarto dla publiczności panoramę bitwy stalingradzkiej[3].
W 2005 roku podjęto decyzję o odrestaurowaniu płótna – prace konserwatorskie trwały dwa lata[3].
Opis panoramy
Panorama bitwy stalingradzkiej to obrazolejny o wymiarach 16 × 120 metrów i powierzchni około 2000 m² oraz 1000 m² walki[3]. Scena na obrazie przedstawia końcowy etap bitwy stalingradzkiej – operację Pierścień, podczas której 26 stycznia 1943 roku radzieckie 21 i 62 Armia połączyły się na zachodnim zboczu Kurhanu Mamaja, co doprowadziło do rozbicia okrążonej grupy niemieckich wojsk na dwie części[4].
Panorama bitwy, widoczna ze szczytu Kurhanu Mamaja, przedstawia współdziałanie różnych rodzajów wojsk: lotnictwa oraz jednostek naziemnych składających się z piechoty, czołgów i artylerii. Płótno nie jest dokładną ilustracją historyczną, ukazując bohaterskiego ducha czasów i zniszczony ale zwycięski Stalingrad[4]. Radzieccy artyści wykorzystując technikę łączenia w czasie i przestrzeni, upamiętnili legendarne żołnierskie wyczyny dokonane w czasie bitwy stalingradzkiej[4]:
łącznościowiec Matwiej Putiłow trzyma w zębach końcówki zerwanego drutu
sierżant Nikołaj Sierdiukow przykrywa swoim ciałem otwór strzelniczy bunkra, umożliwiając tym samym zniszczenie go pozostałym żołnierzom
