PROFILPELAJAR.COM

Orzełek włochaty
	Hieraaetus pennatus
	(J.F. Gmelin, 1788)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	jastrzębiowate
Podrodzina	jastrzębie
Plemię	Accipitrini
Rodzaj	Hieraaetus
Gatunek	orzełek włochaty
Synonimy
	Falco pennatus J.F. Gmelin, 1788; Aquila pennata (J.F. Gmelin, 1788);
	Falco pennatus J.F. Gmelin, 1788; Aquila pennata (J.F. Gmelin, 1788);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; letnie lęgowiska występuje przez cały rok przeloty zimowiska
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Orzełek włochaty, orzełek^[5] (Hieraaetus pennatus) – gatunek dużego, wędrownego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae). Zamieszkuje Eurazję i Afrykę. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Systematyka

Gatunek ten po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1788 roku niemiecki przyrodnik Johann Friedrich Gmelin w 13. edycji linneuszowskiego Systema Naturae. Autor nadał gatunkowi nazwę Falco pennatus; nie wskazał miejsca typowego^[3]^[6]. Obecnie orzełek włochaty zaliczany jest do rodzaju Hieraaetus^[5]^[7].

Jest to gatunek monotypowy^[2]^[7]. Ptaki z Azji Środkowej zaliczano niekiedy do podgatunku milvoides lub alternatywnie harterti (te z Zabajkala), ale zmienność jest bardzo niewielka i ma charakter ekokliny; to samo dotyczy proponowanego podgatunku albipectus (z Turkiestanu). Ważność podgatunku minisculus opisanego z Afryki Południowej wymaga dalszych badań^[2].

Występowanie

Areał tego orła w wyniku działalności człowieka uległ znacznemu rozproszeniu. Zamieszkuje Portugalię, Hiszpanię, południową Francję, wschodnią Europę (jej cieplejsze rejony), północno-zachodnią Afrykę, RPA, Azję Mniejszą i Azję Środkową, na wschód do Środkowej Syberii i północnej Mongolii, oraz północne Indie. Ptaki z populacji europejskiej zimują w Afryce Subsaharyjskiej, z azjatyckiej głównie na subkontynencie indyjskim^[2].

Orzełek w XIX wieku był w Polsce rzadkim ptakiem lęgowym^[8]. Przez cały XX wiek trwał regres populacji lęgowej, a pod koniec wieku uznawano go za skrajnie nielicznego ptaka lęgowego na wschodzie (5–10 par)^[9]^[10], choć ostatni potwierdzony lęg na terenie kraju miał miejsce w 1985 roku^[10]^[11] w Puszczy Białowieskiej^[10]. Rzadkość i nieregularność gniazdowania wynikała z tego, że Polska znajduje się na północnej granicy jego zasięgu. O gniazdowaniu jedynie wyjątkowo świadczą gniazda, a znacznie częściej tylko obserwacje ptaków^[8]. Na najnowszej Liście awifauny krajowej orzełek ma status „aktualnie nielęgowy”^[12]. Nadal jednak zalatuje do Polski; przykładowo w 2018 roku stwierdzono go 6 razy, co i tak było dużą liczbą w porównaniu z poprzednimi latami^[13]. Najczęściej widywany bywa w Puszczy Białowieskiej, na Lubelszczyźnie, w Bieszczadach i na Bagnach Biebrzańskich, gdzie gniazdował. W pozostałych regionach widywany sporadycznie. Przeloty odbywają się w kwietniu–maju (z tych miesięcy pochodzą najczęstsze obserwacje) oraz od sierpnia do września. W kraju spotyka się go jednak do końca listopada, a wyjątkowo w grudniu i lutym.

Charakterystyka

Cechy gatunku

Najmniejszy europejski orzeł. Wyróżnia się dwie formy barwne:

jasną – jasnobrązowy wierzch z białawym spodem ciała oraz pokrywami podskrzydłowymi kontrastującymi z ciemnymi lotkami,
ciemną – o ciemno, szaro-brązowym wierzchu z ciemnym lub rdzawobrązowym spodem. Widać rozjaśnienia na lotkach I rzędu, również ogon jest jaśniejszy. Występuje rzadziej. Forma mylona jest czasem z ciemnym myszołowem (podobnej wielkości) lub kanią czarną.

Różnią się one jednak głównie spodem ciała, ale u obu na barkówkach i wierzchu skrzydeł są płowe plamy. Formy pośrednie nie są tak częste, jak u myszołowa. Obie formy mogą się ze sobą krzyżować, ale potomstwo posiada ubarwienie jednego z rodziców, a nie upierzenie pośrednie. Upierzenie obu płci jednakowe, lecz samica jest znacznie większa od samca. Wierzch ciała szarobrunatny, potylica i kark rudy, spód biały lub brązowy, rzadziej rdzawy (w zależności od odmiany barwnej) z podłużnymi ciemnymi plamami (najciemniejsze osobniki mają plamy niewidoczne). Końce skrzydeł mają wyraźnie palczasty kształt, a przy locie są skierowane lekko do tyłu. Ogon szary, lotki ciemne. Dziób ciemny, nogi żółte. W powietrzu wykorzystuje prądy termiczne.

Jest wielkości myszołowa, choć po dużej głowie szybko daje się rozpoznać orła. Ma też dłuższe skrzydła, ogon i smuklejszą sylwetkę. Podobny, choć nieco większy, jest orzełek południowy. Podobnie jak inne orły, ma opierzone nogi aż do placów.

Wymiary średnie

długość ciała: 42–51 cm^[2]
rozpiętość skrzydeł: 113–138 cm^[2]
masa ciała: samce 510–770 g, samice 840–1250 g^[2]

Biotop

Lasy liściaste i mieszane o dużej powierzchni, doliny rzeczne między wzgórzami, stoki górskie. W północnych częściach zasięgu preferuje niżej położone tereny nizin o charakterze lasostepu z rozległymi i starymi przerzedzonymi lasami, bo to gatunek ciepłolubny. Południowe populacje można spotkać nawet przy górnej granicy lasu w górach, ale musi on graniczyć z otwartymi przestrzeniami.

Okres lęgowy

Toki

Nim orzełki przylecą na lęgowiska, wykonują specyficzny lot godowy o gwałtownych wzlotach, z pikowaniem i nawrotami. Jako ptak terytorialny zawzięcie broni swojego rewiru gniazdowego przed innymi gatunkami szponiastymi. W sezonie lęgowym orzełki przebywają w parach, ale poza nim są ptakami o samotniczym trybie życia. To ptaki monogamiczne, choć co roku mogą kojarzyć się w pary z innymi osobnikami (choć czasem z wcześniejszym partnerem z poprzedniego okresu lęgowego).

Gniazdo

Na wysokim, zazwyczaj liściastym drzewie. Wyjątkowo, gdy brakuje zadrzewień, ulokowane na skalnej półce (zwłaszcza w górach). Tworzy platformę, wyścieloną zielonymi gałązkami. Orzełek chętnie też przejmuje gniazda innych większych ptaków.

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w maju (w Afryce Południowej od sierpnia do stycznia, najczęściej we wrześniu i październiku^[14]) zazwyczaj dwa (czasami jedno lub trzy^[15]) białawe, słabo nakrapiane jaja.

Wysiadywanie i wychowywanie piskląt

Jaja wysiadywane są od zniesienia pierwszego jaja przez okres około 37 dni przez obydwoje rodziców. Przeważnie jednak to samica siedzi na jajach i potem wychowuje młode. Pomoc ze strony samca jest niewielka, głównie sprowadza się do przynoszenia do gniazda świeżego pokarmu. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 53 dniach.

Pożywienie

Małe i średnie ssaki oraz ptaki. Rzadziej chwyta gady (preferuje jaszczurki) i duże owady. Wyjątkowo jednak potrafi złapać ptaka rozmiarów kury domowej i ssaka o gabarytach dzikiego królika, susła, wiewiórki. Wśród ptaków najczęściej ofiarami są kuropatwy, gołębie i ptaki wróblowe. Orzełkowi zdarza się też plądrować gniazda ptaków.

Dieta i sposób łowienia podobne są do preferencji krogulca. W czasie polowania czatuje w koronie drzewa na zdobycz, a gdy zauważy ofiarę odpowiedniej wielkości, nagle atakuje ją, świetnie manewrując w pogoni między gałęziami drzew za ptakami śpiewającymi. Na terenach otwartych, jak łąki, pola, łowi głównie gryzonie, nagle spadając na nie z powietrza.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje orzełka włochatego za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 149–188 tysięcy dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji nie jest znany^[4]. W Dyrektywie ptasiej wymieniony w załączniku I wśród gatunków podlegających specjalnym środkom ochrony dotyczącym ich naturalnego siedliska w celu zapewnienia im przetrwania oraz reprodukcji na obszarze ich występowania.

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej, tym bardziej, że kraj leży na granicy zasięgu lęgowego tego drapieżnego ptaka. Wokół gniazd orzełków obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 100 m, a okresowo (od 1.02 do 31.08) – w promieniu do 500 m od gniazda^[16]. Miejsca rozrodu podlegają zatem ochronie strefowej. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek wymarły regionalnie (RE)^[10].

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Hieraaetus pennatus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Orta, J., Boesman, P. & Marks, J.S.: Booted Eagle (Hieraaetus pennatus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2020. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-10)].
↑ ^a ^b Orzełek (Hieraaetus pennatus) (Gmelin, 1788). Avibase. [dostęp 2011-01-09]. (pol.).
↑ ^a ^b Hieraaetus pennatus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Accipitrini Vigors, 1824 (wersja: 2020-09-23). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-28].
↑ J.F.J.F. Gmelin J.F.J.F., Caroli a Linné Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, wyd. 13, t. 1 cz. 1, Lipsiae 1788, s. 272 (łac.).
↑ ^a ^b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-28]. (ang.).
↑ ^a ^b Michał Radziszewski: Ptaki Polski. Warszawa: Carta Blanca, 2011. ISBN 978-83-268-0130-3.
↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 246. ISBN 83-919626-1-X.
↑ ^a ^b ^c ^d Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
↑ T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.
↑ Lista awifauny krajowej. Gatunki ptaków stwierdzone w Polsce – stan z 31.12.2021. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. [dostęp 2023-02-02].
↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 35. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2018. „Ornis Polonica”. 60, s. 125–160, 2019.
↑ Aquila pennatus (Booted eagle). [w:] Biodiversity Explorer [on-line]. Iziko museums of South Africa. [dostęp 2021-05-28]. (ang.).
↑ Species account: Booted Eagle Hieraaetus pennatus. [w:] Global Raptor Information Network [on-line]. 2023. [dostęp 2023-02-02]. (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
Hieraaetus pennatus (Orzełek). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 253–255. ISBN 83-86564-43-1.

[itis-1] Hieraaetus pennatus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[hbwa-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Orta, J., Boesman, P. & Marks, J.S.: Booted Eagle (Hieraaetus pennatus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2020. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-10)].

[avibase-3] Orzełek (Hieraaetus pennatus) (Gmelin, 1788). Avibase. [dostęp 2011-01-09]. (pol.).

[iucn-4] Hieraaetus pennatus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-5] Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Accipitrini Vigors, 1824 (wersja: 2020-09-23). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-28].

[oryg-6] J.F.J.F. Gmelin J.F.J.F., Caroli a Linné Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, wyd. 13, t. 1 cz. 1, Lipsiae 1788, s. 272 (łac.).

[ioc-7] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-28]. (ang.).

[radziszewski-8] Michał Radziszewski: Ptaki Polski. Warszawa: Carta Blanca, 2011. ISBN 978-83-268-0130-3.

[9] Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 246. ISBN 83-919626-1-X.

[clpp-10] Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

[ocena2015-11] T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.

[kflista-12] Lista awifauny krajowej. Gatunki ptaków stwierdzone w Polsce – stan z 31.12.2021. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. [dostęp 2023-02-02].

[op2019-13] Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 35. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2018. „Ornis Polonica”. 60, s. 125–160, 2019.

[be-14] Aquila pennatus (Booted eagle). [w:] Biodiversity Explorer [on-line]. Iziko museums of South Africa. [dostęp 2021-05-28]. (ang.).

[gr-15] Species account: Booted Eagle Hieraaetus pennatus. [w:] Global Raptor Information Network [on-line]. 2023. [dostęp 2023-02-02]. (ang.).

[16] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

PROFILPELAJAR.COM

Orzełek włochaty

Systematyka

Występowanie

Charakterystyka

Cechy gatunku

Wymiary średnie

Biotop

Okres lęgowy

Toki

Gniazdo

Jaja

Wysiadywanie i wychowywanie piskląt

Pożywienie

Status i ochrona

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Read other articles:

Adipatni Utama Maria Johanna Gabriele dari Austria

Katedral Orihuela

Colette Avital

Olivetti

Tulkarm

تصميم الاتصال

Marcello di Ancira

Перуанский анчоус

Gaetano Auteri

São Francisco (Sergipe)

Monastiraki metro station

Rebirth Brass Band

2021 Penrith Panthers season

Robbie Fulks

Société d'exploration de l'Égypte

Silsbee, California

Pardubice Airport

Battle of Vyazma

French aircraft carrier Charles de Gaulle

Villa Imperiale (Pesaro)