Odznaka Honorowa za Dzieła Sztuki i Umiejętności, także „Litteris et Artibus” (niem.Ehrenzeichen für Kunst und Wissenschaft) – austro-węgierskie cywilne odznaczenie.
Historia
Odznaka Honorowa za Dzieła Sztuki i Umiejętności („Litteris et Artibus”)[1][2] została ustanowiona 18 sierpnia1887 przez Franciszka Józefa I (w związku z jego 57. urodzinami[3]) – w piśmie z tego dnia do wielkiego podkomorzego nadwornego hr. Ferdynanda Trauttmansdorffa cesarz określił cele ustanowienia odznaki[4], stwierdzając, że ma służyć jako uznanie wybitnych zasług na niwie umiejętności i sztuki[5]. W zamierzeniu odznaka miała zastąpić dotychczasowe złote medale za dzieła sztuki i umiejętności „pro Litteris et Artibus” i była przewidziana tylko dla takich uczonych i artystów, którzy skutkiem szeroko rozgałęzionego uznania swej działalności na polu umiejętności i sztuki zdobyli sobie znakomite imię i okazują się przeto godnymi szczególniejszego uznania z Najwyższej strony[6][4][7]. Doceniane były osoby, które z powodu wybitnych naukowych działalności lub celującej twórczości na polu artystycznym przyczyniły się do podwyższenia sławy i chwały swego ojczystego państwa, do rzeczywistego wzbogacenia badań naukowych lub artystycznej produkcji[4][7]. Podsumowując odznaka była wyróżnieniem za szczególne zasługi w dziedzinie nauki i sztuki dla uczonych i artystów[3].
Odznaczenie stanowił owalny medalion wykonany ze złota, otoczony czarno emaliowanym wieńcem laurowym. Zgodnie z wolą cesarza, na awersie odznaki widniał jego wizerunek jako fundatora w formie popiersia w ornacie Orderu Złotego Runa[3] i podpis FRANC·JOS·I·AVSTR-IMP·REX·BOH·ETC·ET·HVNG·REX·AP· (Franciszek Józef I Cesarz Austrii, Król Czech i Węgier)[6][5]. Na rewersie w otoczeniu gałązek wawrzynu widniała sentencja LITTERIS ET ARTIBVS (Literaturze i Sztuce)[6][3][5].
Zasadniczo odznaka była noszona na szyi na czerwonej wstędze[6][5], natomiast kobiety były dekorowane odznaką na kokardzie na prawej piersi.
Odznaczeni
Odznaką mogli być wyróżnieni obywatele zarówno Austro-Węgier, niezależnie od narodowości, jak również obcokrajowcy[4]. Odznakę mogły otrzymać także kobiety[4][7]. Wyróżnieni odznaką zyskiwali miano „kawalerów” (niem. Besitzer)[4][7]. Odznaczona osoba nosiła tytuł: „właściciel c. i k. austro-węgierskiej honorowej odznaki dla sztuki i nauki”[3][7]. Kawalerowie medalu „pro Litteris et Artibus”' nie byli uprawnieni do noszenia ustanowionej w 1887 odznaki[7].
Tuż po ustanowieniu odznaki wyróżniono nią pierwszą grupę osobistości (wśród nich był Jan Matejko)[8][9].
Od marca 1899 liczba żyjących wyróżnionych była ograniczona do 40. Na początku 1901 było dziewięcioro zagranicznych wyróżnionych: Fryderyk Martens (28 listopada 1888), ks. Albert Victor de Broglie (8 września 1891), Elżbieta (królowa Rumunii) (jako pisarka używania pseudonimu „Carmen Sylva”, 28 września 1896 została odznaczona odznaką w specjalnym wydaniu z brylantami), Theodor Mommsen (7 grudnia 1893),
Adolph Menzel (7 grudnia 1895), Arnold Böcklin (8 października 1897), Rudolf Virchow (20 stycznia 1900), Giuseppe Verdi (9 lutego 1900), Henryk Sienkiewicz (9 lutego 1900)[10]. W tym czasie w odstępie 11 dni zmarło trzech z nich: Broglie, Böcklin i Verdi[10].
Łącznie udokumentowano odznaczenie 95 osób z Austro-Węgier oraz 25 obcokrajowców. Po śmierci osoby odznaczonej jej spadkobiercy byli zobowiązani do zwrotu dekoracji odznaki.
Johann Stolzer, Christian Steeb: Österreichs Orden vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Graz: Akademische Druck- und Verlagsanstalt, 1996, s. 291 i nast.. ISBN 3-201-01649-7.
Roman von Procházka: Österreichisches Ordenshandbuch. Monachium: Graf Klenau oHG, 1974, s. 62.
