Nazewnictwo pierwiastków chemicznych

Nazewnictwo pierwiastków chemicznych – część nomenklatury chemicznej dotycząca nadawania i tworzenia nazw dla pierwiastków chemicznych. Za nadawanie nazw nowym pierwiastkom chemicznym, jak również za zasady systematycznego nazewnictwa nieodkrytych pierwiastków, odpowiada Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC).

Nadawanie nazw pierwiastkom chemicznym

Część pierwiastków znana była już w starożytności i ich nazwy pochodzą z tego okresu, choć pochodzenie części z nich jest obecnie niejasne. Pierwiastki odkrywane od średniowiecza aż po XX wiek brały swoje nazwy najczęściej od minerałów lub rud, z których były wyodrębniane, nazw geograficznych, właściwości fizycznych, obiektów astronomicznych czy też z mitologii. Nazwy pochodzące od nazwisk znanych naukowców pojawiać się zaczęły dopiero w XX wieku (np. kiur). Prawem odkrywcy danego pierwiastka było zawsze zaproponowanie nazwy, jednak nie zawsze nazwa taka przyjmowała się. Dochodziło również do sytuacji, w których pierwiastek miał przez pewien czas więcej niż jedną nazwę (np. rutherford był nazywany w państwach bloku wschodniego kurczatowem). Pierwsze poważne próby usystematyzowania nazewnictwa pierwiastków były podejmowane dopiero w pierwszej połowie XX wieku w ramach IUPAC. Dotychczas stosowane nazwy oraz ich pisownia zostały zatwierdzone, a spory pomiędzy uczonymi proponującymi różne nazwy dla tego samego pierwiastka zostały zakończone wybraniem jednej z nazw. Nie wydano zaleceń wskazujących jaki powinien być źródłosłów dla nazw nowych pierwiastków chemicznych, jednak zachowano tradycję, iż propozycję nazwy nowego pierwiastka ma prawo zgłosić jego odkrywca[1].

Obowiązujące od 2016 roku zalecenia IUPAC wskazują, że nazwa nowego pierwiastka chemicznego może pochodzić:

  • z mitologii,
  • od obiektu astronomicznego,
  • od minerału lub podobnej substancji,
  • od miejsca lub rejonu geograficznego,
  • od właściwości pierwiastka,
  • od nazwiska naukowca.

Nie może to być nazwa, która była kiedykolwiek używana w stosunku do któregoś z pierwiastków, ale ostatecznie nie została zaakceptowana. Końcówka nazwy powinna być zgodna z dotychczasową praktyką nazewniczą dla określonych grup pierwiastków: końcówka „-ium” dla pierwiastków grup 1–16, „-ine” dla pierwiastków 17. grupy i „-on” dla pierwiastków 18. grupy[a]. Odkrywca lub odkrywcy nowego pierwiastka mają prawo do zaproponowania nazwy po potwierdzeniu odkrycia przez IUPAC i Międzynarodową Unię Fizyki Czystej i Stosowanej (IUPAP). W przypadku braku takiej propozycji lub braku porozumienia pomiędzy odkrywcami, inicjatywę w zakresie nazwania nowego pierwiastka przejmuje IUPAC. Po wstępnym wybraniu nazwy pierwiastka, podlega ona ocenie przez naukowców spoza IUPAC i przy braku przeciwwskazań – jest oficjalnie zatwierdzana i publikowana w czasopiśmie Pure and Applied Chemistry[2].

Do czasu oficjalnego zatwierdzenia nazwy przez IUPAC, dopuszczalne jest nazewnictwo systematyczne lub określanie pierwiastka jego liczbą atomową (np. „pierwiastek 120”)[2].

Nazewnictwo systematyczne

Nomenklaturę systematyczną dla pierwiastków o liczbie atomowej większej niż 100 zatwierdzono w 1979 roku. Nazwa systematyczna pierwiastka pochodzi od jego liczby atomowej i tworzy się ją łącząc rdzenie przyporządkowane każdej cyfrze w takiej kolejności, w jakiej cyfry te występują w liczbie atomowej pierwiastka[b]. Podczas wymawiania nazwy systematycznej każdy rdzeń należy wymawiać oddzielnie. Symbol takiego pierwiastka jest zawsze trzyliterowy i pochodzi od pierwszych liter użytych rdzeni liczbowych, przy czym pierwsza litera takiego symbolu jest zawsze duża[3][4].

Rdzenie liczbowe w nazwach systematycznych
Cyfra Rdzeń
liczbowy 		Odpowiednik
w języku angielskim 		Litera
0 nil nil n
1 un un u
2 bi[c] bi b
3 tri[c] tri t
4 kwad quad q
5 pent pent p
6 heks hex h
7 sept sept s
8 okt oct o
9 enn/en[d] enn/en e
Przykładowe nazwy systematyczne pierwiastków
Liczba atomowa Rdzenie liczbowe Nazwa systematyczna Odpowiednik
w języku angielskim 		Symbol
119 un + un + enn ununenn ununennium Uue
122 un + bi + bi unbibi unbibium Ubb
124 un + bi + kwad unbikwad unbiquadium Ubq
126 un + bi + heks unbiheks unbihexium Ubh
130 un + tri + nil untrinil untrinilium Utn
154 un + pent + kwad unpentkwad unpentquadium Upq
184 un + okt + kwad unoktkwad unoctquadium Uoq
190 un + en + nil unennil unennilium Uen
195 un + enn + pent unennpent unennpentium Uep
199 un + enn + enn unennenn enennennium Uee


Uwagi

  1. ↑ Końcówki te są standardowe dla nazw pierwiastków w języku angielskim. W tłumaczeniach nazw na język polski reguła ta nie występuje.
  2. ↑ W języku angielskim do tak utworzonej nazwy dodaje się zawsze końcówkę „-ium”. Stąd też w przypadku, gdy liczba atomowa pierwiastka kończy się cyfrą 2 lub 3, pomija się jedną literę „i”, by nie tworzyć zbitek „biium” lub „triium”. Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Chemicznego końcówki „-ium” nie stosuje się w polskich nazwach systematycznych pierwiastków.
  3. ↑ a b W przypadku wystąpienia w nazwie pierwiastka końcówki „-bi” lub „-tri”, nazwa taka przyjmuje rodzaj nijaki i nie podlega odmianie[5].
  4. ↑ Jedną literę „n” pomija się w sytuacji, gdy w liczbie atomowej pierwiastka cyfra 9 poprzedza cyfrę 0, by nie tworzyć zbitki „ennnil”.

Przypisy

  1. ↑ Vivi Ringnes, Origin of the names of chemical elements, „Journal of Chemical Education”, 66 (9), 1989, s. 731–738, DOI: 10.1021/ed066p731 (ang.).
  2. ↑ a b Willem H. Koppenol i inni, How to name new chemical elements (IUPAC Recommendations 2016), „Pure and Applied Chemistry”, 88 (4), 2016, DOI: 10.1515/pac-2015-0802 (ang.).
  3. ↑ Nomenklatura chemii nieorganicznej. Zalecenia 1990, Zofia Stasicka (red.), Komisja Nomenklatury Chemii Nieorganicznej Polskiego Towarzystwa Chemicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1998, s. 46–48, ISBN 83-229-1873-9.
  4. ↑ Neil G. Connelly i inni, Nomenclature of Inorganic Chemistry. IUPAC Recommendations 2005 (Red Book), International Union of Pure and Applied Chemistry, RSC Publishing, 2005, s. 46–47, ISBN 978-0-85404-438-2 (ang.).
  5. ↑ Adam Wolański, Nazwy pierwiastków, [w:] Poradnia Językowa PWN [online], 9 czerwca 2021 [dostęp 2021-06-21], Cytat: Nazwy pierwiastków zakończone na -i przyjmują rodzaj nijaki (jako neutralny) i nie podlegają w polszczyźnie odmianie.