Ten artykuł dotyczy magicznego napoju. Zobacz też: opera Donizettiego o tym samym tytule.

Napój miłosny lub eliksir miłosny (łac. poculum amatorium^[1]) – magiczny napój, mający na celu wywołanie uczucia miłości do osoby, która go podała^[2][3].

W średniowieczu do sporządzania napojów miłosnych używano ekstraktów z roślin należących do rodziny psiankowatych: pokrzyku wilczej jagody, brugmansji, bielunia dziędzierzawy, lulka czarnego, lulecznicy kraińskiej czy mandragory, które zawierają alkaloidy (halucynogenną w większych dawkach atropinę i skopolaminę) charakteryzujące się wąskim indeksem terapeutycznym, co łatwo prowadziło do przedawkowania, a nawet zgonu w związku z tym, że preparaty nie były dawniej standaryzowane na zawartość związków silnie działających^[4].

Motyw napoju miłosnego występuje w literaturze, głównie w baśniach, malarstwie, muzyce i mitologii różnych kultur^[5].

Oprócz magicznych napojów miłosnych istniały także magiczne napoje o innych właściwościach, np. uzdrawiające, trujące, nasenne czy wzmacniające^[6].

Ludzie poszukiwali przepisu na napój miłosny już od czasów społeczeństw zbieracko-łowieckich^[7], a stosowanie magii miłosnej w Europie było rozpowszechnione we wszystkich klasach społecznych w XI, XII i XIII wieku^[8]. Podawaniu i przygotowywaniu napoju miłosnego towarzyszyło wypowiadanie magicznych zaklęć lub zwracanie się do odpowiedniego boga, jako część procesu rzucania czaru na kogoś^[9][10].

Niektóre z takich egipskich magicznych zaklęć, spisanych na papirusie, udało się częściowo rozszyfrować^[11]. Zachował się, lecz jedynie fragmentarycznie, papirus z 1000 roku p.n.e. podający przepisy na miłosne napoje. W całości zachował się papirus z III wieku n.e., w którym podano recepturę sporządzania licznych afrodyzjaków, a także przepis na miłosny napój pozwalający mężczyźnie zdobyć miłość wybranej kobiety. W tym celu mężczyzna musiał m.in. wziąć: trochę łupieżu z głowy zamordowanej osoby, siedem ziaren jęczmienia, zakopanych w grobie umarłego mężczyzny, i rozgnieść razem z pestkami jabłek w ilości 10 jednostek objętości oipe. Następnie należało dodać krew z kleszcza pasożytującego na czarnym psie, kroplę krwi z palca serdecznego swojej lewej ręki i swoje nasienie. Całość wyrobić na masę, po czym umieścić w pucharze wina, wypowiedzieć siedem razy magiczne słowa i dać do wypicia wybrance^[9].

W skład napojów miłosnych wchodziły m.in. rośliny z rodziny psiankowatych, które już od czasów antycznych były wykorzystywane w niemal każdej kulturze, także w celach religijnych i wizjonerskich, ze względu na właściwości halucynogenne, ujawniające się po podaniu średnich dawek^[12]. Wypicie napoju miłosnego było ryzykowne ze względu na możliwość śmiertelnego zatrucia, stąd często określano go dawniej jako fr. venin (jad)^[13].

Do roślin wykorzystywanych przez wieki do przyrządzania napojów miłosnych należały m.in. pokrzyk wilcza jagoda i mandragora^[14]. W Egipcie wykorzystywano do tego celu suszone nasiona poganka rutowatego^[15], w Indiach rośliny z rodzaju bieluń^[16], we Frankonii lubczyk, mieszkańcy Czech dodawali kroplę krwi nietoperza do piwa^[17], zaś na obszarze Polski od XVI wieku Cyganki do przyrządzania napojów miłosnych używały bielunia dziędzierzawego^[18].

Magicznym napojem miłosnym mogła stać się zwykła woda po pobłogosławieniu jej, a taki napój był wykorzystywany także w celu ożywienia miłości łączącej małżonków^[6].

We współczesnej książce pt. Materia Magica jako składniki napojów miłosnych zostały wymienione: kolendra siewna, koper ogrodowy i cynamon^[19]. W innym współcześnie podawanym jako wywodzący się z tradycji egipskiej przepisie na napój miłosny wymieniono jako składniki: pół kwarty wody, jedną uncję zmiażdżonych korzeni lukrecji, 1 uncję zmiażdżonych nasion sezamu, 1 uncję zmiażdżonych nasion kopru włoskiego i miód, z których po krótkim zagotowaniu w kociołku należało przyrządzić napar i pić go dwa razy dziennie, mając oplecione dookoła palców pukle włosów ukochanej osoby i jednocześnie wypowiadając pełne miłosnej pasji zaklęcia^[10].

Choć uzyskanie faktyczne działającego specyfiku wywołującego miłość jest całkowicie niemożliwe lub co najmniej odległe w realizacji ze względu na kompleksowość mózgu człowieka i rolę, jaką doświadczenie odgrywa w podejmowaniu decyzji^[7][20], to według niektórych naukowców, biorąc pod uwagę fakt, że neuroprzekaźniki oksytocyna i dopamina odgrywają rolę w łączeniu się w monogamiczne pary^[7], brak miłości teoretycznie mógłby być leczony, podobnie jak depresja czy zaburzenia lękowe^[7], związkami chemicznymi wzmagającymi lub osłabiającymi naszą miłość do drugiej osoby^[21][22] i taka terapia jest możliwa do uzyskania w bliskiej przyszłości^[7]. W procesie zakochiwania się, biorąc pod uwagę procesy chemiczne w mózgu, według Helen Fisher, rolę odgrywają hormony płciowe (estrogen i testosteron) odpowiedzialne za występowanie pożądania, monoaminy (serotonina i dopamina) odpowiedzialne za pojawienie się zauroczenia jedną, wybraną osobą i uznanie jej za atrakcyjną oraz oksytocyna (uwalniana u obu płci podczas orgazmu) odpowiedzialna za trwałe przywiązanie emocjonalne do drugiej osoby^[23].

Historia Tristana i Izoldy, którzy zakochali się w sobie po wypiciu miłosnego napoju, była przekazywana ustnie na terenie Anglii, Irlandii i północnej Francji już w VI wieku, a została spisana w XII wieku, m.in. około 1210 roku przez Gottfrieda von Straßburga, który posiadał także wiedzę alchemiczną^[24]. W poemacie napój miłosny, który miała w swoim posiadaniu matka Izoldy (także o imieniu Izolda), był przeznaczony na noc poślubną dla jej córki i króla Marka, których małżeństwo zostało zaaranżowane, lecz pomyłkowo napój miłosny został wypity wspólnie przez jej córkę i rycerza Tristana, którzy po jego wypiciu zakochali się w sobie bez pamięci i zapłonęli wzajemnym erotycznym pożądaniem^[25]. Z tej wersji legendy korzystał Richard Wagner, komponując operę o sławnych kochankach^[24].

Według pisarza francuskiego Béroula napój miłosny przyrządziła matka Izoldy i było to wino zagotowane z ziołami, a jego działanie polegało na wywołaniu uczucia miłości^[26].

Miłosny płyn w postaci nektaru kwiatowego odegrał rolę w komedii Szekspira pt. Sen nocy letniej^[27]. Nektarem z fiołka^[28] (w utworze pod nazwą ang. Love-in-idleness) należało delikatnie posmarować powieki danej osobie, aby ta ulegała zauroczeniu pierwszą osobą, którą zobaczy, gdy otworzy oczy. Pierwotnie był to mleczno-biały fiołek, który zraniony strzałą Kupidyna (miłosna rana) zmienił barwę na purpurową i jednocześnie pozyskał magiczną moc wywoływania romantycznej miłości^[29]:

Doktor Faust, bohater dramatu Goethego, w pierwszej części, otrzymuje napój miłosny od czarownicy, który sprawia, że zakochuje się w Małgorzacie^[30]. Podobnych napojów używała także Zofia Filipowiczowa, bohaterka opowiadania Józefa Zięby O lubości wielkiej Zofijej Filipowiczowej czary czyniącej i za czary skazanej^[31].

Eliksiry miłości pojawiają się także we współczesnej literaturze fantastycznej. Napój, powodujący natychmiastową i trwałą miłość do pierwszej ujrzanej po jego wypiciu osoby, odgrywa pewną rolę w cyklu powieści o magicznej agencji J.W. Wells & Company autorstwa Toma Holta^[32].

W dramacie muzycznym Richarda Wagnera Tristan i Izolda (1865), opierającym się głównie na poetyckim opracowaniu legendy o Tristanie i Izoldzie przez Gottfrieda von Straßburga, Tristan przewozi Izoldę statkiem do Kornwalii, gdyż ma ona zostać żoną jej króla Marka. Izolda, która wywodzi się z rodu czarodziejów irlandzkich, łatwość, z którą Tristan zdobył ją, a następnie oddał innemu mężczyźnie, przypisuje degeneracji swojej „czarodziejskiej rasy”. Aby wydobyć się z tego upokorzenia, postanawia otruć Tristana, polecając swojej służce Brangien przygotować napój zapomnienia i zgody na podstawie receptury swojej matki-czarodziejki (Brangien ma jednak świadomość, że napój ten jest w istocie trucizną, napojem śmierci). Gdy statek zbliża się do Kornwalii, Tristan przychodzi do Izoldy, która obrzuca go wyrzutami – Tristan w odpowiedzi ofiarowuje jej jako zadośćuczynienie swoje życie (które jest jej zresztą winny, gdyż uprzednio je ocaliła lecząc go z ciężkiej rany). Izolda odmawia jednak dobrowolnego zabicia go jego własnym mieczem i każe Brangien podać napój. Pragnąc ukryć przed Tristanem fakt, że rzeczywiście chce go zabić, mówi, że wypicie napoju przyniesie wieczną zgodę i ostateczne zapomnienie. Tristan zgadza się, domyślając się jednak, że napój jest w istocie trucizną, do czego czyni aluzję. Po raz drugi godzi się więc świadomie oddać życie Izoldzie, która jednak odbiera to jako ponowną zniewagę i w gniewie decyduje, że sama także wypije śmiertelny napój. Tristan i Izolda wpatrują się w siebie w miłosnym uniesieniu: Brangien bowiem podmieniła napój śmierci na napój miłosny. Pogrąża się w rozpaczy przekonana, że sprzeniewierzyła się lojalności wobec swojej pani – zamiast wczesnej śmierci gotując jej wieczne nieszczęście^[33][34]. Napój miłosny posiada także własny leitmotiv:

Libretto Wagnera pełne jest trudności interpretacyjnych. Nie jest to (prócz krótkiej aluzji Izoldy w akcie II) wyrażone wprost w tekście, ale w szeroko podzielanej interpretacji badaczy utworu napój nie jest przyczyną miłości Tristana i Izoldy, a jedynie jej symbolem (co odróżnia dramat Wagnera od wersji średniowiecznych). Tristan i Izolda pokochali się już przed jego wypiciem, a z wyrażeniem uczucia zwlekali przede wszystkim ze względu na to, że przeczuwali już nadchodzącą śmierć^[35]. Tak Tristan, jak i Izolda wypili napój w nadziei, że przyniesie on śmierć jako wyzwolenie z cierpienia – zamiar ten przekreślił jednak los (Wagner odwołuje się w treści utworu do filozofii Arthura Schopenhauera). Motyw napoju miłosnego występuje u Wagnera ze względów literackich i psychologicznych, w sposób odmienny niż w średniowiecznych źródłach literackich: odwołanie się do czasów, gdy wierzono w rzeczywistą moc magii, buduje poetycki, niecodzienny nastrój utworu; jako wyrazisty motyw wizualny napój przemawia do wyobraźni widzów, buduje więc jego atrakcyjność sceniczną; wreszcie motyw ten zmienia jego wymowę moralną – bohaterowie są tu wyraźnie uwidocznieni jako tragiczne ofiary fatum, nie jako zwyczajni uczestnicy małżeńskiego trójkąta^[36]. Rozpatrując aspekt symboliczny napoju zwraca się uwagę na to, że został on wymieniony z napojem śmierci – dla Wagnera podmiana taka nie jest przypadkowa, śmierć i miłość stanowią bowiem jedynie dwa aspekty tej samej kategorii: fakt ten jest kluczowy dla wymowy i znaczenia całego utworu, napój miłosny (Liebestrank) aktu I prowadzi do śmierci z miłości (Liebestod) aktu III^[37]. Na podstawie Wagnerowskiego opisu objawów doznawanych przez kochanków pojawiły się przypuszczenia, że doszło u nich do ostrego zatrucia przypominającego zatrucie atropiną (przyśpieszone tętno, rumieniec na twarzy, zamglone widzenie, dezorientacja, splątanie, nietolerancja światła, halucynacje), które dla Izoldy okazało się fatalne w skutkach (podczas gdy Tristan umarł z powodu poważnych ran odniesionych w walce ze swoim rywalem, jej śmierć, określona w utworze jako „śmierć z miłości”, Liebestod, nie jest w nim poza tym wyjaśniona)^[24][38].

W operze komicznej Gaetana Donizettiego Napój miłosny (1832) objazdowy sprzedawca, lekarz-szarlatan Dulcamara, sprzedał zrozpaczonemu wieśniakowi Nemorino napój miłosny, będący w rzeczywistości butelką taniego wina. Nemorino natychmiast wypił napój do dna, upijając się – w przekonaniu, że po wypiciu napoju miłosnego pozyska względy pięknej i bogatej Adiny (która tymczasem, dowiadując się o nim czytając o dziejach Tristana i Izoldy, marzy o istnieniu takiego napoju). Po wielu perypetiach Adina i Nemorino wyznali sobie miłość, a doktor Dulcamara sprzedał w ich miejscowości wiele butelek z napojem miłosnym wszystkim chętnym, przekonanym o jego skuteczności^[39]. Motyw napoju miłosnego pojawia się także w operetce Arthura Sullivana z librettem W.S. Gilberta The Sorcerer (1877), stanowiącej burleskę opartą na operze Donizettiego^[40].

W humorystycznej piosence amerykańskiego zespołu The Clovers z 1959 pt. Love Potion No. 9 Cyganka, Madame Rue, sprzedała napój miłosny chłopakowi, który nie miał do tej pory szczęścia w miłości jako remedium na jego problemy z dziewczynami^[5][41]. Pomimo że napój miał zapach terpentyny i wygląd atramentu, chłopak zamknął oczy, wstrzymał oddech i wypił łyk^[41]. Pod wpływem działania miłosnego napoju zaczął całować wszystkich dookoła, nawet policjanta, który – rozeźlony – rozbił mu buteleczkę z płynem^[41].

Na obrazie Dama i dwóch panów pędzla Jana Vermeera napój w dzbanie niekoniecznie musiał być winem, ale mógł także być napojem miłosnym, którym pierwszy mężczyzna, występujący tu najprawdopodobniej w roli swata i znajdujący się pomiędzy kobietą a drugim mężczyzną – siedzącym przy stole z głową podpartą na ręce, napoił najpierw mężczyznę, u którego napój wywołał uczucie obezwładniającej melancholii, aby następnie podać go w kieliszku kobiecie, zachęcając ją do wypicia i aranżując tym samym ich potajemny romans pod nieobecność jej męża, który jedynie spoglądał na nią karcąco z portretu wiszącego na ścianie^[1].

W greckim micie Dejanira za namową podstępnego Nessosa zebrała krew z jego rany, aby używać jej jako eliksiru miłosnego w przypadku, gdyby jej mąż Herakles przestał ją kochać lub okazywał zainteresowanie innymi kobietami^[42]. Gdy wiele lat później Herakles zakochał się w Jole, jego żona podała mu przez sługę tunikę, którą skropiła krwią Nessosa^[42]. Po jej nałożeniu Herakles był dręczony bólami nie do zniesienia i ostatecznie sam położył kres swojemu cierpieniu, każąc spalić swoje ciało na stosie na górze Ojta^[42]. Dejanira, uświadomiwszy sobie, że to ona, oszukana przez żądnego zemsty cenatura, niechcący doprowadziła do śmierci Heraklesa, popełniła samobójstwo^[42].

• afrodyzjak
• choroba z miłości
• feromony