Nad przepaścią

Autor	Józef Ignacy Kraszewski
Typ utworu	powieść obyczajowa
Data powstania	1884
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Lwów
Język	polski
Data wydania	1887
Wydawca	Księgarnia H. Altenberga
Teksty w Wikiźródłach

Nad przepaścią – współczesna powieść obyczajowa Józefa Ignacego Kraszewskiego z 1887 roku.

Napisana w lipcu 1884 roku podczas więzienia autora w twierdzy w Magdeburgu^[1]. Początkowo publikowana w „Dzienniku Polskim”, 1887, nr 86–130; wydanie książkowe ukazało się w 1887 roku nakładem księgarni H. Altenberga we Lwowie.

Powieść nie była potem wznawiana, nie doczekała się również szerszych analiz w literaturze fachowej. Może to wynikać z faktu, że w bibliotekach na świecie zachowało się stosunkowo niewiele jej egzemplarzy^[2]. Jeden jest przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej, drugi w Columbus^[3], trzeci zaś w Lwowskiej Narodowej Naukowej Bibliotece Ukrainy im. Wasyla Stefanyka. Wersja elektroniczna powieści ukazała się w kwietniu 2021 w serwisie Wikiźródła^[4].

Przekład czeski (Nad propasti [Morituri]) autorstwa Karela V. Rypáčka, z ilustracjami Josefa Koči i nakładem Josefa R. Vilímka, wydano w Pradze w 1913^[5] i 1920^[6].

Od 26 maja 1884 roku Kraszewski przebywał w twierdzy w Magdeburgu wskutek procesu, toczącego się w Lipsku w dniach 12–19 maja. Podstawą było oskarżenie pisarza i Franciszka Hentscha (pracownika administracji telegrafów) o szpiegostwo na rzecz rządu francuskiego. W sprawę zaangażowany był sam Otto von Bismarck, którego list odczytano na rozprawie sądowej. Pisarza skazano na trzy i pół roku twierdzy i właśnie wtedy powstała powieść Nad przepaścią^[7].

Akcja powieści rozgrywa się w Warszawie. Główny bohater, trzydziestokilkuletni Aureli Żabiec, typ utracjusza i dekadenta, pragnie popełnić samobójstwo, które zostaje zaniechane z powodu przybycia dawnej znajomej, służącej domu Żabców, panny Salomei. Widząc, w jakiej go zastała sytuacji, zabiera mu strychninę i rewolwer i obiecuje, że jeśli w ciągu miesiąca Żabiec nie zmieni zdania i swojego położenia, które doprowadziło go do tego, co zobaczyła, odda mu je.

Powieść opowiada o wahaniach, wątpliwościach i błądzeniu Aurelego w poszukiwaniu własnej drogi i chęci zmiany dotychczasowego życia. Ważną rolę odgrywa w nich przypadek: wygrana w karty, stosunki z ciotką Winnicką, pojawienie się hrabiny Eleonory, dawnej miłości Aurelego, wreszcie samej Salomei. Ostatecznie Aureli zmienia się – osiada w Maczkach pod Warszawą i oddaje się tam pracy, odcinając się od swojej przeszłości.

W 1888 roku, czyli świeżo po publikacji książkowej, ukazały się dwie recenzje tej powieści^[8][9].

Recenzent „Prawdy” ocenia utwór w sposób pozytywny jako dzieło dojrzałego pisarza. Zwraca uwagę na warunki, w jakich powstawała owa powieść, dostrzega pośpiech w jej tworzeniu, a więc m.in. niekonsekwencję wydarzeń, szkicowość postaci, papierową motywację działań bohaterów. Stwierdza on w pewnym momencie:

Traktuje powieść Kraszewskiego jako sposób ucieczki więźnia do rzeczywistości, jaką zapamiętał, przebywając na wolności. Całość zostaje jednak oceniona w sposób pozytywny jako dzieło dojrzałego pisarza^[8].

W warszawskim „Życiu” recenzent również zwraca uwagę na brak pogłębionej psychologii postaci, zauważa jednak:

• Józef Ignacy Kraszewski: Nad przepaścią. Lwów: Księgarnia H. Altenberga, 1887
• Stanisław Stupkiewicz, Irmina Śliwińska, Wanda Roszkowska-Sykałowa: Józef Ignacy Kraszewski. Zarys bibliograficzny. Nowy Korbut 12. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1966
• Melchior Wańkowicz: Karafka La Fontaine’a. T. 2. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1981, ISBN 83-08-00274-9