Mądry Hans (niem. Kluger Hans) – koń, który był uważany za inteligentnego i potrafiącego porozumiewać się z ludźmi. Miał także posiadać nadzwyczajne zdolności matematyczne oraz językowe. Przez kilka lat nikt nie potrafił obalić tezy o inteligencji konia. Dopiero zastosowanie nowoczesnych (jak na pocz. XX w.) metod badawczych pozwoliło wyjaśnić sprawę Hansa.

Pochodzący z Kowalewa Pomorskiego berlińczyk Wilhelm von Osten(inne języki) starał się udowodnić, że zwierzęta są inteligentniejsze niż się zwykle uważa. Próbował uczyć konie porozumiewania się i matematyki, ale bez efektów. W 1900 r. kupił rosyjskiego ogiera imieniem Hans, który zdawał się być pojętnym uczniem. Wysiłkami von Ostena interesował się Karl Krall(inne języki), przemysłowiec z Elberfeldu (obecnie Wuppertal). Później Krall sam zaczął prowadzić szkolenia koni. Kupił dwa ogiery arabskie – Muhamada i Zarifa, a Hansa otrzymał od von Ostena.

Von Osten nauczył konia specjalnego systemu porozumiewania przez stukanie kopytem, który służył mu do odpowiedzi na różnorodne pytania ludzi. Mądry Hans miał rzekomo: rozwiązywać proste zadania matematyczne, odróżniać akordy harmonijne od dysonansów, oznaczać bieżącą datę.

Duży rozgłos przyniosła Mądremu Hansowi lokalna prasa. Na jej łamach wybuchła także gorąca polemika między wierzącymi a niewierzącymi w zdolności konia.

W roku 1904 powołano pierwszą komisję, która miała zbadać przypadek Mądrego Hansa, wyjaśnić zjawisko oraz wydać opinię o prawdziwości lub oszustwie. W jej skład wchodzili: profesorowie psychologii i fizjologii, dyrektor ogrodu zoologicznego, dyrektor cyrku, lekarz weterynarii i oficerowie kawalerii. Komisja nie potrafiła wykazać żadnych znamion fałszerstwa, ale powstrzymała się od wyjaśniania lub komentowania badanego zjawiska.

Z powodu niezadowalających wyników pierwszej komisji w 1907 r. zorganizowano drugą, w której składzie był berliński psycholog Oskar Pfungst. Przeprowadził wiele prób, po czym złożył zeń sprawozdanie. Zawarł w nim opinię, że koń nie tylko nie jest nadzwyczajnie inteligentny, ale także nie zna liczb i liter, a z tego, co mówią do niego ludzie, nie rozumie absolutnie nic.

Konie uczono w następujący sposób: ustawiano na stole pewną liczbę kręgli; trener, klęcząc obok zwierzęcia, głośno wymawiał ich liczbę i zmuszał konia do tylu uderzeń kopytem, ile było kręgli na stoliku. Później kręgle zastąpiono cyframi pisanymi kredą na tablicy.

Ostatnim etapem było nauczenie konia posługiwania się alfabetem poprzez ułożoną do tego celu tablicę. W celu uzyskania odpowiedzi konia von Osten nauczył go specjalnie opracowanego sposobu uderzania kopytami w leżącą na podłodze deskę. Koń stukał najpierw lewym kopytem, co oznaczało jedności, a następnie prawym oznaczał dziesiątki (w jęz. niemieckim najpierw podaje się jedności, a potem dziesiątki).

Według von Ostena Hans nauczył się w ten sposób liczb, a następnie elementarnych działań matematycznych (dodawanie, odejmowanie, mnożenie, dzielenie – Krall rozszerzył później tę listę) oraz rozwiązywania zadań matematycznych. Dowodem tych zdolności miały być odpowiedzi konia na zadawane mu zadania pisane na tablicy lub głośno mówione.

Po przeprowadzeniu dokładnych badań, psycholog Oskar Pfungst dowiódł, że koń nie wykonuje żadnych z przypisywanych mu zadań umysłowych. Odpowiedzi zwierzęcia wynikają z jego obserwacji reakcji otaczających go ludzi. Pfungst odkrył wpływ niezamierzonych ludzkich wskazówek (mowa ciała) na zachowanie konia. Ktoś, kto znał rozwiązanie zadania i jednocześnie wiedział, ile razy koń ma stuknąć kopytem, zupełnie nieświadomie dawał znaki czy oczekiwane jest więcej stuknięć, czy nie.

Pfungst zastosował następujące metody weryfikacji domniemanych zdolności Hansa, a właściwie weryfikacji przypuszczenia o wpływie ludzi na zwierzę:

1. izolowanie konia od obserwatorów i osoby zadającej pytanie, aby nie mógł otrzymać żadnych wskazówek;
2. użycie innej osoby pytającej niż właściciel konia;
3. zakładanie klapek na oczy konia, aby uniemożliwić zwierzęciu obserwację pytającego;
4. prowadzenie zróżnicowanych prób, w których zadający pytania znał lub nie znał na nie odpowiedzi.

Po wielokrotnych próbach Pfungst odkrył, że:

• Koń może dawać poprawne odpowiedzi, nawet jeśli pytań nie zadaje von Osten.
• Hans potrafił podawać prawidłowe odpowiedzi tylko wtedy, gdy jednocześnie widział pytającego i pytający znał poprawną odpowiedź.
• Gdy koń widział zadającego pytanie, odsetek poprawnych odpowiedzi sięgał 89%, zaś gdy nie widział zadającego pytanie – odpowiadał poprawnie tylko na 6% pytań^[1].

• Maurycy Maeterlinck, Gość nieznany, przeł. Franciszek Mirandola, Wyd. Alfa, Warszawa 1993
• Karl Krall, Denkende Tiere – Beiträge zur Tierseelenkunde auf Grund eigener Versuche. Der kluge Hans und meine Pferde Muhamed und Zarif. (…), Leipzig, Engelmann, 1912

• Clever Hans phenomenon [online], The Skeptic's Dictionary  (ang.).
• Clever Hans Phenomenon [online], Encyclopedia of Claims, James Randi Educational Foundation  (ang.).
• The Clever Hans Controversy, [w:] Paul F.P.F. Ballantyne Paul F.P.F., American Animal Psychology and the Eugenics Movement: Mental Darwinism institutionalized (1900–1918), Redefine the Possible  (ang.).