Muzeum Książąt Czartoryskich
w Krakowie

Oddział Muzeum Narodowe w Krakowie
Pałac Czartoryskich ul. św. Jana 17-19 (ul. Pijarska 15). Jeden z budynków Muzeum.
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Kraków
Adres	ul. Pijarska 15 31-015 Kraków
Data założenia	1878
Zakres zbiorów	sztuka starożytna, malarstwo europejskie XIII–XVIII w., zabytki europejskiego i islamskiego rzemiosła artystycznego, militaria
Kierownik	Katarzyna Migacz (p.o.)
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie – jedno z najstarszych muzeów w Polsce, oddział Muzeum Narodowego w Krakowie. W jego skład wchodzą trzy budynki: Pałac Czartoryskich przy ul. św. Jana 17-19 (na rogu z ul. Pijarską 15), Klasztorek przy ul. Pijarskiej 6 oraz budynek dawnego Arsenału Miejskiego przy ul. Pijarskiej 8.

Zostało otwarte w 1878 roku^[1]. Jego początki sięgają roku 1801 i zbiorów księżnej Izabeli Czartoryskiej, prezentowanych w jej puławskim muzeum. Z końcem XIX wieku zbiory przeniesiono do Krakowa.

Po II wojnie światowej muzeum było pod opieką Muzeum Narodowego w Krakowie, a w 1991 pieczę nad zbiorami przejęła Fundacja Książąt Czartoryskich. 29 grudnia 2016 roku Fundacja Książąt Czartoryskich sprzedała Skarbowi Państwa całą kolekcję wraz z budynkami muzealnymi za łączną kwotę 100 mln euro. Od tej pory kolekcja książąt Czartoryskich stała się integralną częścią Muzeum Narodowego w Krakowie^[2].

Muzeum gromadzi dzieła malarstwa europejskiego XIII–XVIII w., zabytki europejskiego i islamskiego rzemiosła artystycznego od średniowiecza do XIX w., grafiki, sztuki starożytnej oraz militaria. Najcenniejszym dziełem w muzeum jest Dama z gronostajem Leonarda da Vinci.

W 1801 roku otwarto Świątynię Sybilli w Puławach – prywatne muzeum założone przez księżną Izabelę Czartoryską, małżonkę księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego.

Zbiory puławskie uległy częściowemu rozproszeniu i zniszczeniu po upadku powstania listopadowego i konfiskacie majątku Czartoryskich przez Rosjan, większość jednak udało się uchronić i następnie przewieźć do Paryża do Hôtelu Lambert. W 1870 roku książę Władysław Czartoryski zdecydował o przeniesieniu zbiorów do Krakowa, gdzie ostatecznie trafiły w roku 1876. W tym samym roku Czartoryscy przekazali również swój wielki księgozbiór do użytku publicznego w Krakowie (Biblioteka Czartoryskich).

Muzealne zbiory Czartoryskich początkowo zostały umieszczone w Arsenale Miejskim, który został przekazany na cele muzealne przez władze miejskie. Następnie ks. Władysław Czartoryski zakupił wschodnią część klasztoru Pijarów (tzw. klasztorek pijarski) i trzy kamienice na rogu ulic Pijarskiej i św. Jana, które zostały scalone i przekształcone w jednolitą budowlę pałacową przez architektów: Alberta Bitnera, Wandalina Beringera i Zygmunta Hendla. Przebudowa miała miejsce w l. 1879–1901. W jej wyniku powstała rezydencja z attyką i renesansowym dziedzińcem ozdobionym kolumnadą. Przebudowy pałacu na muzeum dokonał Maurycy Ouradou, uczeń Viollet le Duca. Architekt ten zaprojektował fasady od strony ul. Pijarskiej i od strony baszty Pasamoników oraz ozdobiony herbami kryty ganek przerzucony nad ul. Pijarską, łączący budynek główny pałacu z „klasztorkiem” i dalej z Arsenałem oraz z częścią murów miejskich z basztami Stolarską i Ciesielską. W ten sposób powstał zespół pałacowo-muzealny.

Samo Muzeum Książąt Czartoryskich zostało otwarte w 1880 roku i początkowo zajmowało tylko część pomieszczeń późniejszego kompleksu muzealnego^[3]. Przez 42 lata kustoszem był Bolesław Biskupski^[4]. Po wybuchu II wojny światowej najcenniejsza część zbiorów została ewakuowana i ukryta w pałacu w Sieniawie. 16 lub 17 września Niemcy dowiedzieli się o kryjówce i rozpoczęli grabież. Rozbili skrzynie i wyrzucili na ziemię schowane w nich dzieła sztuki. Wówczas bezpowrotnie przepadły 64 obiekty ze Szkatuły Królewskiej, 156 obiektów złotnictwa starożytnego, 104 obiekty złotnictwa nowożytnego oraz 375 złotych monet^[5]. Przez całą niemiecką okupację Krakowa grabież była kontynuowana. Po wojnie dzięki staraniom Polski Ludowej większość eksponatów odzyskano. Jednak do zaginionych należy m.in. obraz Portret młodzieńca, przypisywany Rafaelowi. W 1950 roku Muzeum Czartoryskich zostało włączone do krakowskiego Muzeum Narodowego jako jeden z jego oddziałów. Ze względu na brak podstaw prawnych do przejęcia ruchomego majątku Czartoryskich, nie dokonano formalnej nacjonalizacji zasobów i status własnościowy kolekcji i budynków pozostał nieuregulowany^[6].

W 1991 roku ówczesny minister kultury, Marek Rostworowski (który wcześniej był wieloletnim kuratorem kolekcji Czartoryskich z ramienia Muzeum Narodowego w Krakowie), postanowił uporządkować status prawny Muzeum. Z inicjatywy Adama Karola Czartoryskiego, utworzono Fundację Książąt Czartoryskich, która przejęła w imieniu prawowitych właścicieli pieczę nad zbiorami, pozostawiając je jednocześnie pod techniczną i kuratorską opieką Muzeum Narodowego. Zgodnie ze statutem Prezesem Fundacji miał pozostawać każdorazowo dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie, w 2004 Rada Fundacji zmieniła jednak statut i powierzyła prezesurę Adamowi Zamoyskiemu, który sprawował ją aż do 2011 roku^[7].

11 stycznia 2010 roku rozpoczęto gruntowny remont muzeum i od tego czasu placówka była zamknięta do końca 2019 roku^[8].

23 grudnia 2016 zarząd Fundacji Książąt Czartoryskich podał się do dymisji. Ówczesny prezes zarządu Marian Wołkowski-Wolski decyzję tę tłumaczył utratą zaufania do fundatora. W rozmowie z PAP przybliżył opinii publicznej, że prowadzone wówczas negocjacje dotyczące sprzedaży zbiorów odbywały się bez wiedzy zarządu Fundacji^[9]. Nowymi członkami zarządu Fundacji zostali Jan Lubomirski-Lanckoroński i Maciej Radziwiłł. 29 grudnia 2016 roku Fundacja Książąt Czartoryskich podpisała umowę o przekazaniu Skarbowi Państwa całej kolekcji Czartoryskich oraz nieruchomości w Krakowie za kwotę 100 mln euro^[10]. W czerwcu 2017 roku zbiory w całości zostały przekazane do krakowskiego Muzeum Narodowego^[8].

Od 20 grudnia 2019 roku w Muzeum Książąt Czartoryskich ponownie można obejrzeć kolekcję pamiątek narodowych i dzieł sztuki^[11]. Dziedziniec został nakryty przeszklonym dachem, a dzięki adaptacji oficyn pałacu przestrzeń ekspozycyjna zwiększyła się o jedną trzecią^[12]. Trwający blisko 10 lat remont i opracowanie nowej ekspozycji zostały sfinansowane ze środków unijnych i środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[12].

Stała ekspozycja w Pałacu Muzeum Książąt Czartoryskich prezentuje najcenniejszą w Polsce i jedną z najcenniejszych kolekcji sztuki w Europie. Na wystawie znalazły się nie tylko arcydzieła światowego malarstwa jak Dama z gronostajem Leonarda da Vinci czy Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta van Rijna, ale także inne dzieła malarstwa, rzeźby, rzemiosła, militariów czy sztuki użytkowej. W skład ekspozycji wchodzi rownież ogromny zbiór pamiątek związanych z historią Polski^[13].

• 
  Sala Jagiellońska
• 
  Sala Damy z gronostajem
• 
  Salon Antyczny
• 
  Sala Sztuki renesansu
• 
  Sala Sztuki czasów Rembrandta

Wystawa w Klasztorku łączy dwa wątki: pierwszy uzupełnia narrację historyczną o okres napoleoński oraz czasy powstania listopadowego i Wielkiej Emigracji. Drugi wątek prezentuje memorabilia ze zbiorów puławskich, będące swego rodzaju galerią upamiętniającą osobistości trwale zapisane w dziejach i kulturze Europy i świata (znajduje się tu m.in. krzesło Szekspira). Atrakcją jest nowo otwarty Gabinet Medali oraz tzw. Gabinet Ciekawości^[14].

• 
  Zbrojownia
• 
  Klasztorek

Stała wystawy sztuki starożytnej z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, mieści się na 1 piętrze w Arsenale Muzeum Książąt Czartoryskich. Prezentuje kompleksowy obrazu sztuki kultur starożytnych. Trzon ekspozycji stanowi zbiór pozyskany przez księcia Władysława Czartoryskiego w 2. połowie XIX wieku^[15].

Kolekcja Muzeum Książąt Czartoryskich ma charakter zamknięty i jest ujęta w zespoły: zabytków sztuki starożytnej, europejskiego malarstwa i rzeźby, rzemiosła artystycznego wraz ze zbrojownią oraz grafik i rysunków przechowywanych w Gabinecie Rycin i Rysunków. Poszczególne grupy obiektów można zaliczyć do najcenniejszych w polskich kolekcjach muzealnych^[16].

Znajdujące się w kolekcji muzeum dzieła sztuki starożytnej reprezentują rozwój kultur egipskiej, greckiej, etruskiej i rzymskiej oraz pokazują ich wzajemne wpływy. Wśród licznych przedmiotów codziennego użytku uwagę zwracają sarkofagi egipskie i etruskie, fragmenty papirusów z tekstami Księgi Umarłych, greckie wazy czarno – i czerwonofigurowe, fragmenty fresków pompejańskich, rzeźba Wenus typu Medici oraz dwa portrety mumiowe - znakomite przykłady antycznego malarstwa na drewnie. Do rzadkości należy etruskie zwierciadło z brązu z reliefowym wyobrażeniem Prometeusza^[17].

• Wybrane obiekty z kolekcji sztuki starożytnej
• 
  Głowa kobiety (IV wiek p.n.e.)
• 
  Kyliks czerwonofigurowy (500-490 p.n.e.)
• 
  Zwierciadło z dekoracją reliefową (460-440 p.n.e.)
• 
  Kolczyki (470-330 p.n.e.)
• 
  Portret mumiowy (pocz. III wieku)

Najcenniejszymi zabytkami w kolekcji malarstwa i rzeźby są: dzieło Leonarda da Vinci Dama z gronostajem (ok. 1490) oraz Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem (1638) Rembrandta van Rijn^[18].

Zbiory malarstwa dają możliwość zapoznania się obiektami powstałymi od okresu średniowiecza do XIX wieku a poszczególne przykłady układają się w zespoły ilustrujące działalność warsztatów zachodnioeuropejskich i polskich, realizujących tematykę zarówno sakralną, jak i świecką. Wyjątkową wartość przedstawiają włoskie obrazy gotyckie i wczesnorenesansowe, wśród których znajduje się m.in. Madonna z Dzieciątkiem Mistrza Klarysek (Siena, koniec XIII wieku). Ze względu na historyczny charakter kolekcji puławskiej znaczące miejsce zajmują portrety sławnych postaci jak np. miniatury członków dynastii Jagiellonów z warsztatu Łukasza Cranacha Młodszego. Rodzinny aspekt kolekcji podkreślają natomiast portrety członków rodu książąt Czartoryskich^[19].

• Wybrane dzieła sztuki z kolekcji malarstwa i rzeźby europejskiej
• 
  Bernardo Daddi, Grupa świętych (30. XIV w.)
• 
  Carlo Crivelli, Święci Antoni i Łucja (ok. 1470)
• 
  Leonardo da Vinci, Dama z gronostajem, 1489–1490
• 
  Mistrz z Sigmaringen, Męczeństwo Świętego Sebastiana (1500-1510)
• 
  Jan Mostaert, Portret dworzanina (ok. 1520)
• 
  Lucas Cranach mł, (pracownia), Rodzina Jagiellonów (ok. 1556 r.)
• 
  Joos van Cleve, Matka Boska z Dzieciątkiem jedzącym jabłko (1525-1530)
• 
  Jacopo Palma il Vecchio, Święta Rodzina (1513-1515)
• 
  Mistrz Półfigur Kobiecych, Maria Magdalena pisząca (1 połowa XVI wieku)
• 
  Rembrandt, Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem, 1638

Zbiór rzemiosła artystycznego obejmuje zarówno obiekty o wysokiej randze artystycznej i historycznej, związane z postaciami zasłużonymi dla historii Polski oraz historii powszechnej, jak również przedmioty o charakterze pamiątek i relikwii. Cenne zespoły tworzą wyroby z kości słoniowej – dzieła artystów bizantyjskich, francuskich, niemieckich i włoskich od wieku XI po XVIII, średniowieczne i renesansowe emalie głównie z warsztatów w Limoges, ale także wyroby lotaryńskie i katalońskie. Reprezentowana jest również renesansowa majolika włoska i hiszpańsko-mauretańska, porcelana miśnieńska, wczesne szkła weneckie, tkaniny i kobierce oraz sztuka orientalna, głównie perska i turecka. Wartościową grupą zabytków są medale polskie i obce oraz kolekcja monet polskich^[20].

• Wybrane obiekty z kolekcji rzemiosła artystycznego Muzeum Książąt Czartoryskich
• 
  Krzywaśń pastorału (1220-1230)
• 
  Dyptyk wg. tradycji po królowej Jadwidze Andegaweńskiej (1350-1375)
• 
  Madonna z Dzieciątkiem (ok. 1350)
• 
  Krzyż pacyfikał fundacji Józefa Jasieńskiego (1543)
• 
  Figurka lwa (przełom XVII i XVIII wieku)
• 
  Puchar w kształcie pawia (ok. 1600)
• 
  Pucharek w kształcie okrętu (1600-1625)
• 
  Szkatuła pancerna (przed 1738)
• 
  Figurka szlachcica (ok. 1755)

Zbrojownia Muzeum Czartoryskich, choć niewielka, należy do najcenniejszych w kraju. Większość jej zabytków pochodzi z pierwotnej kolekcji puławskiej, ze Świątyni Sybilli (założonej w 1801 r.) i z Domu Gotyckiego (z 1809 r.)^[21].

• Wybrane obiekty ze Zbrojowni Muzeum Książąt Czartoryskich
• 
  Ładownica (przełom XVII i XVIII wieku)
• 
  Morion, wg. tradycji po Karolu Śmiałym (ok. 1585)
• 
  Prochownica wg. tradycji po Henryku VIII (1531)
• 
  Pancerz karacenowy (2 poł. XVII wieku)
• 
  Kordelas z pochwą Jamesa Cook’a (XVIII wiek)

W zbiorach Gabinetu Rycin i Rysunków znajdują się zabytki przedstawiające portrety osobistości polskich i cudzoziemców, ryciny o tematyce historycznej oraz religijnej a także widoki miejscowości polskich i zagranicznych. W kolekcji przechowywane są dzieła artystów jak Jacques Callot, Stefano Della Bella, Jan Piotr Norblin^[22].

Szczególną wartością odznaczają się przykłady grafiki włoskiej z XV i XVI w., zbiór rycin manierystów antwerpskich, a także ryciny Albrechta Dürera, 12 wielkich pejzaży według Petera Bruegela Starszego, Krajobraz z trzema drzewami Rembrandta. Osobną grupę stanowią rysunki zagraniczne jak np. Trzy głowy kobiece Gerarda Davida, czy prace Pietera Bruegela Starszego, Giandomenica Tiepola i innych. W kolekcji znajdują się również plany architektoniczne, m.in. związane z przebudową kamienic na rogu ulic św. Jana i Pijarskiej, dawnego klasztoru Pijarów oraz Arsenału na kompleks budynków Muzeum i Biblioteki Czartoryskich^[23].

• Wybrane obiekty z Gabinetu Rycin i Rysunków
• 
  Gerard David, Studium głów
• 
  Pieter Bruegel St., Krajobraz ze skalistą wyspą
• 
  Marcantonio Raimondi, Pomnik Marka Aureliusza
• 
  Hubert Robert, Łuk triumfalny Tytusa
• 
  Jean-Honoré Fragonard, Studium kobiecej postaci

Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie utraciło w okresie II wojny światowej część swoich najcenniejszych zbiorów. Po zakończeniu wojny powróciły do Muzeum obrazy Leonarda da Vinci i Rembrandta oraz kilka innych cennych przedmiotów to lista strat wojennych Muzeum Czartoryskich liczy 377 złotych monet oraz 329 muzealiów. Wśród nich są m.in. obraz Rafaela Portret młodzieńca, pamiątki po monarchach i wybitnych polskich osobistościach, zgromadzone przez księżną Izabelę Czartoryską w tzw. Szkatule Królewskiej oraz przedmioty z kolekcji rzemiosła artystycznego, militariów, tkanin, zabytków archeologicznych, grafiki i malarstwa^[24].

• Wybór dzieł sztuki utraconych w wyniku grabieży w trackie II wojny światowej
• 
  Rafael Santi, Portret Młodzieńca
• 
  Szkatuła królewska
• 
  Malarz umbryjski, Madonna siedząca z Dzieciątkiem, środkowa część tryptyku
• 
  Szkatuła królowej Bony Sforzy
• 
  Neroccio di Bartolomeo dei Landi, Madonna z Dzieciątkiem i dwoma aniołami

• Katarzyna Płonka-Bałus, Mateusz Chramiec, Muzeum Książąt Czartoryskich: przewodnik, Kraków 2019.
• Muzeum Książąt Czartoryskich. Klasztorek, red. Katarzyna Płonka-Bałus, Kraków 2023.
• Muzeum Narodowe w Krakowie. Zbiory Czartoryskich: historia i wybór zabytków, red. Marek Rostworowski, Warszawa 1978.
• Tomasz Kusion, Katalog Zbrojowni Muzeum Książąt Czartoryskich, Kraków 2019.

• Strona Muzeum Książąt Czartoryskich na portalu MNK
• Książki, grafiki i zdjęcia związane z muzeum w bibliotece Polona