Małowidz

wieś
Fragment miejscowości
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	przasnyski
Gmina	Jednorożec
Liczba ludności (2011)	310[2][3]
Strefa numeracyjna	29
Kod pocztowy	06-323[4]
Tablice rejestracyjne	WPZ
SIMC	0510630[5]
Położenie na mapie gminy Jednorożec Małowidz
Położenie na mapie Polski Małowidz
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Małowidz
Położenie na mapie powiatu przasnyskiego Małowidz
53°11′28″N 21°00′12″E/53,191111 21,003333[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Małowidz (kurp. Małoźϊdz^[6]) – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie przasnyskim, w gminie Jednorożec^[7][5].

Nazwa wsi pochodzi od staropolskiego imienia męskiego Małowid^[8]. Legenda wyprowadza etymologię nazwy wsi od sformułowania mało widzę^[9]. Inni wyprowadzają nazwę wsi od gęstych borów Puszczy Zielonej, które uniemożliwiały dostrzeżenie czegokolwiek, ewentualnie od braku ciekawych miejsc godnych zobaczenia. Pojawia się też tłumaczenie o pochodzeniu nazwy od niewystarczającej ilości pożywienia^[10].

Małowidz była wsią położoną w starostwie ciechanowskim, od 1576 w starostwie przasnyskim^[11]. Oba leżały w ziemi ciechanowskiej i województwie mazowieckim. Z III rozbiorem trafił do Prus Nowowschodnich (departament płocki, powiat przasnyski). Odtąd Małowidz był częścią dóbr rządowych^[12]. Około 1800 Prusacy zlikwidowali starostwo przasnyskie, tworząc Ekonomię Przasnysz. W jej skład wchodziła m.in. wieś Małowidz^[13]. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego był częścią departamentu płockiego i powiatu przasnyskiego. W Królestwie Polskim włączono go do województwa płockiego, obwodu przasnyskiego i powiatu przasnyskiego. W 1837 województwa przemianowano na gubernie, w 1842 obwody na powiaty, a powiaty na okręgi sądowe. Od 1867 Małowidz włączono do gminy Jednorożec, powiatu przasnyskiego i guberni płockiej. Od 1919 wieś należała do powiatu przasnyskiego w województwie warszawskim. W 1933 wydzielono gromady. Małowidz i Małowidz-Stegna należały do gromady Małowidz w gminie Jednorożec. Z dniem 1 listopada 1939 do III Rzeszy wcielono północną część województwa warszawskiego, w tym powiat przasnyski i wieś Małowidz jako część Rejencji Ciechanowskiej w prowincji Prusy Wschodnie. Gdy w 1944 przywrócono przedwojenną administrację. Małowidz należał do powiatu przasnyskiego i województwa warszawskiego. W 1954 zlikwidowano gminy i zastąpiono je gromadami. Małowidz włączono do gromady Połoń. W 1959 wieś przeniesiono do gromady Jednorożec, gdyż gromadę w Połoni zniesiono. W 1973 przywrócono istnienie gminy Jednorożec, do której przypisano wieś Małowidz. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ostrołęckiego. Od 1999 Małowidz znajduje się w gminie Jednorożec w powiecie przasnyskim i województwie mazowieckim^[12].

W użyciu są nazwy miejscowe określające części wsi, np. Odpadek, Podgrądzie, Byk, Sosnówka, Piaski, Kurki i Nowiny^[14][15][16].

We wsi odnaleziono ślady osadnictwa z neolitu (osada kultury ceramiki sznurowej, zabytek: topór kamienny), ślad osadnictwa z wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka), średniowiecza (osady z wczesnego średniowiecza i z XVI–XV wieku) i nowożytności (osada z XVI–XVII wieku)^[14][17].

Małowidz został założony około 1540, zapewne w tym samym czasie co Kobylaki-Wólka. Była to wioska książęca w starostwie ciechanowskim^[16]. W lustracji dóbr królewskich z 1565 wymieniona jest Puszcza Mazuch, na obrzeżach której znajdował się Małowidz. Została założona na 20 włókach kilka lat przed lustracją, ale w 1565 minął już czas wolnizny dla osadników. Grunty były piaszczyste. Cztery włóki przydzielono wójtowi, którym był szlachcic Grzegorz Gorziszewski, szafarz królowej Katarzyny Habsburżanki. Pozostałą ziemię nadano kmieciom. Zgodnie z poleceniem króla Zygmunta II Augusta ekonom starostwa ciechanowskiego Kobyliński wyznaczył zakres opłat świadczeń na rzecz starostwa: czynszu, daniny i pańszczyzny. Kmiecie w dniu św. Marcina (11 listopada) mieli płacić 30 groszy czynszu. Zwolniono ich z daniny w postaci owsa, bo nie rodził się na piaszczystych gruntach, tak samo zrezygnowano z gęsi. Mieszkańcy mieli oddawać po 1 kapłonie i 30 jajek z włóki. W zakresie renty odrobkowej ustalono, że od dnia św. Wojciecha (23 kwietnia) do dnia św. Michała Archanioła (29 września) mają odrabiać po 2 dni z włóki, a w przypadku pańszczyzny sprzężajnej 1 dzień w tygodniu. Kmiecie nie świadczyli innych posług, jak tłoki, przewody i stróże. Nie oddawano też dziesięciny^[18]. Wieś była zorganizowana, podobnie jak Lipa albo Połoń, na prawie niemieckim, które było korzystniejsze gospodarczo od prawa polskiego^[16]. W 1567 we wsi mieszkał 1 kowal i 4 kołodziejów^[19].

Do 1551, zanim powstała parafia w Chorzelach, Małowidz należał do parafii Krzynowłoga Wielka^[11].

Od 1567 Małowidz został włączony do starostwa niegrodowego w Przasnyszu^[11]. W 1605 borykający się z trudnościami finansowymi król Zygmunt III Waza wyłączył wieś Małowidz ze starostwa i oddał ją w dzierżawę Szymonowi Dzikowskiemu. Dzierżawę Małowidz tworzyły wsie Małowidz i Połoń^[20]. Dzikowski przekazał dzierżawę Jakubowi Goraszewskiemu, a ten w 1608 dworzaninowi królewskiemu Janowi Przeradowskiemu^[16]. Ponieważ nadal Małowidz był królewszczyzną, w 1617 przeprowadzono tu lustrację. Wieś zajmowała 20 włók, w tym 4 włóki wójtowskie (przywilej wójtostwa należał do Przeradowskiego). Pozostałe włóki należały do chłopów. Z każdej płacili po 30 groszy czynszu rocznie, oddawali też po 1 kapłonie i 20 jaj rocznie z włóki. Na 8 pustych włókach znajdował się folwark dworski. Uprawiano tu głównie żyto i jarkę^[20]. W 1633 dzierżawa małowidzka stała się własnością rodziny Krasińskich. Została przyłączona do wójtostwa w Przasnyszu, które już wcześniej należało do Krasińskich^[20].

W lustracji dóbr królewskich z 1661 znajduje się niewiele informacji o wsi, bo już nie była królewszczyzną, więc nie obowiązywał jej obowiązek lustracyjny. Wieś zajmowała 20 włók, z których 4 należały do wójta, a z pozostałych kmiecych tylko 2 były uprawiane. Z tych 2 włók kmiecie płacili czynsz^[21]. Na zubożenie wioski wpływ miał potop szwedzki^[16].

W 1756 wójtem wsi był Marciej Pruszyk (Prusik)^[16]. 14 grudnia 1762 Angela Humięcka scedowała na Kazimierza Krasińskiego i jego żonę Eustachię z Potockich starostwo przasnyskie, wójtostwo przasnyskie i dzierżawę w Dobrzankowie. Wójtostwo obejmowało m.in. wieś Małowidz. Wcześniej, przed zmarłym mężem Humięckiej, Stanisławem Antonim Krasińskim, starostwo od 1663 należało do Jana Dobrogosta Krasińskiego^[22].

Według akt wizytacji parafii Chorzele z 1781 w Małowidzu stało 20 domów mieszkalnych^[23]. Pogłówne żydowskie z tego samego roku wskazuje, że karczmarzem w Małowidzu był Froim Zysmanowicz^[24].

Na przełomie 1799 i 1800 we wsi notowano 37 domów, a wieś określano jako szlachecką^[25]. W 1815 we wsi istniało 35 domów, które zamieszkiwało 198 osób (96 mężczyzn i 102 kobiety)^[13]. W świetle wizytacji parafii Chorzele z 1817 dzieci z Małowidza uczęszczały do szkoły parafialnej w Jednorożcu^[11]. W 1816 w pobliżu wsi otwarto kopalnię bursztynu^[26]. W 1827 w Małowidzu istniały 34 domy, w których mieszkało 228 osób^[27]. Wieś nawiedzały pożary, które trawiły drewnianą zabudowę. Przykładowo 19 marca 1865 poszkodowanych zostało 8 mieszkańców Małowidza. Dyrekcja Ubezpieczeń Guberni Płockiej przyznała im odszkodowanie w wysokości 1650 rubli^[16].

W Małowidzu zachowała się mogiła z okresu powstania styczniowego. Poza tym na suchej bartnej sośnie, która stoi przy drodze Jednorożec–Chorzele (między Małowidzem a Połonią), Rosjanie wieszali powstańców styczniowych. Drzewo jako miejsce wymierzania kar i śmierci wykorzystywali Rosjanie podczas rewolucji 1905 oraz Niemcy podczas okupacji w czasie I i II wojny światowej^[14].

Po 1864 przeprowadzono uwłaszczenie i ziemia została rozparcelowana między chłopów. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydanym w 1885 czytamy, że wieś liczyła 48 domów, 299 mieszkańców, 1326 mórg gruntu, 397 mórg nieużytków^[28]. Taką samą liczbę domów podają mapy z 1914 i 1921. Blisko Małowidza istniała osada Stegna Małowidzkie, prawdopodobnie kolonia. Stały tu 2 domy, w których mieszkało 8 osób^[16].

W czasie I wojny światowej w pobliżu wsi przebiegał front wschodni. W 1915 w Małowidzu stacjonowały wojska niemieckie^[16]. We wsi po przejściu frontu założono cmentarze wojenne. Jeden z nich zlokalizowano na dawnym cmentarzu cholerycznym. W latach 30. XX wieku szczątki poległych zostały przeniesione na większe nekropolie, np. do Jednorożca^[29]. W 1915 Niemcy zbudowali kolejkę wąskotorową w celu rabunku drewna z Puszczy Zielonej^[30]. W listopadzie 1916 od kolejki zapaliła się część zabudowań w Małowidzu^[31].

Według spisu powszechnego z 1921 we wsi istniało 69 domów, w których mieszkały 332 osoby^[32]. Działały dwa sklepy spożywcze. Prowadzili je Chana Ruchla Nagiel i H. Niszanowicz^[16][33]. Od 1918 istniał sklep Łai Katz^[34]. Na początku lat 30. XX wieku liczba domów w Małowidzu spadła do 50^[16]. W latach 30. XX wieku przeprowadzono komasację gruntów oraz regulację rzeki Orzyc^[35]. Na dzień 1 września 1939 w Małowidzu mieszkało 571 osób^[12].

W Małowidzu w latach 1940–1941 działał obóz pracy dla Polaków i Żydów^[36]. We wsi znajdowała się siedziba ośrodka nr 3 Jednorożec – struktury Armii Krajowej^[37].

W Małowidzu 1 stycznia 1945 notowano 630 mieszkańców. W 1947 wieś zajmowała powierzchnię 986,41 ha i liczyła 408 osób^[12]. W 1947 powstała jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej^[38]. Obok remizy zorganizowano zlewnię mleka. W remizie organizowano wesela, zabawy wiejskie, zapusty, spotkania świąteczno-noworoczne i inne spotkania^[39]. W 1954 w Cechu Rzemiosł Różnych w Przasnyszu zarejestrowany był kowal Telesfor Jachimowski z Małowidza^[40]. Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Jednorożcu założyła w Małowidzu sklep spożywczo-przemysłowy istniejący do dziś (nowy budynek postawiono w 1976). Sklepy działały też w domach prywatnych^[39]. Funkcjonowała Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna^[12].

W 1958 mieszkańcy włączyli się w batalię o krzyże w miejscach publicznych. W protestach przeciwko władzy brało udział 300 osób. W 1961 w Małowidzu miał się wydarzyć cud: światła w kapliczce odbijały się od lamp przydrożnych, co skłoniło przejeżdżających obok świątka do stwierdzenia, że zadziałała nadprzyrodzona moc. Plotka szybko się rozeszła, ale działania milicji i powiatowego komitetu PZPR ukróciły sprawę. Rzekomy cud potępił proboszcz parafii Jednorożec. Chorzelski duchowny nie zabrał głosu w sprawie^[11].

Po wojnie czteroklasową szkołę zlokalizowano w prywatnym domu Zofii i Stanisława Rożków^[39]. W 1947 szkoła notowana była jako pierwszego stopnia^[12]. W 1964 w Małowidzu wystawiono piętrowy budynek szkolny. Istniało też przedszkole (początkowo w prywatnym domu, później przeniesione do budynku szkolnego)^[39]. W szkole działał Związek Harcerstwa Polskiego^[14]. W roku szkolnym 1973/1974 w ośmioklasowej szkole w Małowidzu uczyło się 148 osób^[12]. W 2007 placówkę zamknięto ze względu na małą liczbę dzieci. W budynku zorganizowano świetlicę wiejską z siłownią. W 2008 wyposażono pracownię komputerową^[39].

Na dzień 25 listopada 2011 wieś liczyła 307 osób: 153 kobiety i 154 mężczyzn^[12]. Na dzień 31 grudnia 2014 wieś zamieszkiwało 57 osób w wieku przedprodukcyjnym, 191 w wieku produkcyjnym i 44 w wieku poprodukcyjnym, łącznie 292 osoby^[41].

Wierni wyznania rzymskokatolickiego należą do parafii Zmartwychwstałego Chrystusa w Połoni^[42], którą erygowano w 1994^[43]. Niektórzy parafianie z Małowidza uczęszczają do kościoła w Jednorożcu^[11].

Zachowały się drewniane domy, niektóre sprzed I wojny światowej. Są wpisane do gminnej ewidencji zabytków^[14]. W granicach administracyjnych wsi znajduje się kilkanaście przykładów małej architektury sakralnej: krzyży przydrożnych, kapliczek i figur^[44][45]. We wsi stoi najstarszy w gminie Jednorożec dokładnie wydatowany krzyż. Zachował się napis, wedle którego krzyż ufundowano w 1800. Istnieje też karawaka^[44]. Najcenniejsza jest figura św. Jana Nepomucena. Reprezentuje typ Nepomuków charakterystyczny dla zachodniej Kurpiowszczyzny: ludowe przedstawienia ciosane z drewna jako statyczna figura ustawiona na wysokim słupie (Olszewka, Połoń, Budki, dawniej także Żelazna)^[44][46].

We wsi działa Koło Gospodyń Wiejskich „Jasie” i Stowarzyszenie „Przyjaciele Małowidza”^[14][47].

W pobliżu miejscowości przepływa Ulatówka, niewielka rzeka dorzecza Narwi, dopływ Orzyca^[16].

Wieś jest współcześnie uważana za pogranicze Kurpi Zielonych^[48]. Przez niektórych badaczy była klasyfikowana jako kurpiowska. Z czasem przyjęto tu wzorce kulturowe Kurpiów^[14][49]. W zbiorach Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk przechowywane są nagrania pieśni wykonanych w latach 50. XX wieku przez kobiety z Małowidza: Jadwigę Wróbel, Mariannę Bojarską i Zofię Głąbowską^[50].

• 
  Karawaka
• 
  Krzyż z 1892
• 
  Kapliczka z 1954
• 
  Dom małżeństwa Rożków, w którym mieściła się szkoła powszechna
• 
  Dawna szkoła podstawowa, obecnie świetlica wiejska
• 
  Wiata, siłownia zewnętrzna i plac zabaw, po lewej świetlica wiejska
• 
  Remiza OSP i rozlewnia mleka

• Małowidz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 79 .