Mózg Józefa Piłsudskiego (fr. Le cerveau de Joseph Pilsudski) – opublikowana w 1938 roku monografia, opracowana pod redakcją prof. Maksymiliana Rosego w Polskim Instytucie Badań Mózgu w Wilnie, podsumowująca pierwszy etap prac neuroanatomicznych nad morfologią i cytoarchitektoniką zmarłego w 1935 roku marszałka Józefa Piłsudskiego. Praca wydana została w Wilnie nakładem drukarni Józefa Zawadzkiego w ograniczonym nakładzie. Do dziś zachowało się kilka egzemplarzy tego dzieła. Śmierć prof. Rosego i wybuch II wojny światowej uniemożliwiły opracowanie i publikację planowanych dalszych części.

W okresie międzywojennym europejscy neuroanatomowie poświęcili wiele uwagi badaniom mózgów osób o wyjątkowych uzdolnieniach. Powstawały Instytuty Badań Mózgu: jednymi z pierwszych były instytuty w Berlinie (Kaiser-Wilhelm-Institut für Hirnforschung), Moskwie (Institut Mozga) i Madrycie (Instituto Cajal). Polski Instytut Badań Mózgu powstał w 1928 roku, a jego pierwszym dyrektorem został mianowany Maksymilian Rose (1883–1937)^[1].

Józef Piłsudski zmarł 12 maja 1935 roku w Warszawie. Niezwłocznie po śmierci marszałka, w nocy z 12 na 13 maja 1935 roku mjr dr Wiktor Kaliciński i dr Józef Laskowski wyjęli i zabezpieczyli mózg^[2] (obaj wyjęli także serce, wykonali sekcję zwłok i pracowali nad ich konserwacją i balsamowaniem (mumifikacją)^[2][3][4][5]). 21 maja 1935 preparat został w Pałacu Belwederskim w Warszawie przekazany Rosemu przez rotmistrza Aleksandra Hrynkiewicza, po czym wysłano go do Wilna i zdeponowano w Polskim Instytucie Badań Mózgu w specjalnie przeznaczonym do tego budynku.

Część prac mieli prowadzić także prof. Kazimierz Orzechowski i prof. Stefan Pieńkowski.

W pracy prof. Rosemu prawdopodobnie pomagali jego asystenci: Zofia Bojarczyk-Czyżewska, Jerzy Borysowicz, Jerzy Olszewski, Jerzy Rose i (prawdopodobnie) Zygmunt Kanigowski^[6][7] oraz żona Stella^[8]. Dr Stanisław Witek miał podobno tłumaczyć tekst publikacji na francuski^[9]. Jednak nikt z tych współpracowników nie został wymieniony wśród autorów dzieła, podpisany jest jedynie prof. Rose.

W badaniach makroskopowych mózgowia Piłsudskiego posłużono się wykonanymi metodą Pollera-Economo odlewami^[10].

Profesor Rose zmarł niespodziewanie 30 listopada 1937. Po jego śmierci nie kontynuowano tych prac, a losy mózgu Piłsudskiego są nieznane. Istnieje na ten temat kilka hipotez:

• preparaty zostały przekazane do dalszego opracowania prof. Oskarowi Vogtowi do Berlina^[6][8];
• preparaty zostały wysłane do Warszawy do Instytutu im. Nenckiego, i uległy zniszczeniu podczas wojny;
• preparaty zostały zabrane przez rosyjskich neuropatologów do Moskwy^[11];
• pojemnik z mózgiem został ukryty na terenie wokół PIBM przez kilku profesorów uniwersytetu w 1939^[6].

Zaginął nie tylko preparat mózgu Piłsudskiego, ale też wszystkie odlewy i oryginalne klisze zdjęciowe, a także wszystkie inne preparaty z PIBM^[7].

Recenzja pracy Rosego autorstwa szwajcarskiego neuroanatoma Mieczysława Minkowskiego ukazała się na łamach Schweizer Archiv für Neurologie und Psychiatrie^[12].

Na początku marca 1938 informowano, że przerwane wskutek śmierci prof. Rosego badania nad mózgiem Józefa Piłsudskiego wznowiono i zostały powierzone prof. Kornelowi Michejdzie, prof. Hillerowi, prof. Stefanowi Mozołowskiemu (był on przy śmierci Marszałka), a z ramienia wojskowości płk. Kiaksta^[13].

W 1939 badania nad mózgiem marszałka miał kontynuować dr Włodzimierz Godłowski^[14].

I tom pracy Mózg Józefa Piłsudskiego zawiera szczegółowy opis techniki przygotowania preparatów neuroanatomicznych i konserwacji mózgowia Piłsudskiego, w języku polskim (stronice prawe) i francuskim (stronice lewe); łącznie 211 kart in 8vo (240 × 170 mm). Poprzedzony jest wstępem autorstwa doktora Stanisława Roupperta, Szefa Wojskowej Służby Zdrowia. Koszt książki wynosił 300 złotych.

Monografii towarzyszył atlas z 36 kolorowymi tablicami fotograficznymi preparatów o wymiarach 475 × 335 mm. Plansze umieszczone były w skórzanej granatowej teczce, a ta w ozdobnym płóciennym etui o wzorze wileńskim, zamykanym na klamry w kształcie orłów polskich^[6][7].

Nakład pracy nie jest znany, podobno wydano kilkanaście-kilkadziesiąt egzemplarzy^[6]. Zachowane egzemplarze dzieła znajdują się w:

• Bibliotece Jagiellońskiej (2 egzemplarze)^[15]
• Bibliotece Narodowej^[16]
• Archiwum Akt Nowych^[17]
• Głównej Bibliotece Lekarskiej^[18]
• Uniwersytecie Wileńskim
• Hauptbibliothek Universität Zürich (2 egzemplarze)^[19]
• Universitäts- und Landesbibliothek Düsseldorf^[20]
• Bibliotece Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce^[21]
• Bibliotece Narodowej im. Martynasa Mažvydasa na Litwie^[22]
• Instytucie im. Marszałka Piłsudskiego w Londynie (egzemplarz dr. Jerzego Borysowicza)
• Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi
• Muzeum Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego (egzemplarz należący wcześniej do prof. Stanisława Hillera)^[23]
• National Library of Medicine^[24]
• Muzeum im. Jerzego Dunin-Borkowskiego w Krośniewicach
• Książnicy Cieszyńskiej (egzemplarz wcześniej należący do Kornela Michejdy)^[25]

Zaginęły lub uległy zniszczeniu w czasie wojny egzemplarze należące do Włodzimierza Brühla i Stanisława Witka^[7].

• Mózg Alberta Einsteina

• http://www.thehumanbrain.info/brain/pilsudski.php Zdjęcia z Atlasu PDF Tekst publikacji (zeskanowano jedynie strony w języku francuskim)
• http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=19490 [1] Reprodukcja cyfrowa w CBN Polona
• https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/5340440?_Jednostka_delta=20&_Jednostka_resetCur=false&_Jednostka_cur=1&_Jednostka_id_jednostki=5340440 Reprodukcja cyfrowa z zasobu AAN