Ludy północnohalmaherskie

Ludy północnohalmaherskie
Ilustracja
Meczet na wyspie Tidore lub Ternate
Populacja

550 tys.

Miejsce zamieszkania

Indonezja (Moluki Północne)

Język

języki północnohalmaherskie, malajski (lokalny), indonezyjski

Religia

islam, chrześcijaństwo (protestantyzm), wierzenia tradycyjne

Grupa

Molukańczycy, Indonezyjczycy

Pokrewne

(językowo) Papuasi

Ludy północnohalmaherskie – grupy etniczne zamieszkujące północną część archipelagu Moluków we wschodniej Indonezji (prowincja Moluki Północne).

Dokładniej, zamieszkują północną część wyspy Halmahera oraz wyspy Morotai, Ternate, Tidore i zachodnią część Makian. Ich liczebność wynosi ok. 550 tys. osób[1]. W większości są muzułmanami wyznania sunnickiego, choć są wśród nich również chrześcijanie[2]. Niektórzy zachowują wierzenia tradycyjne[3].

Posługują się językami północnohalmaherskimi, zaliczanymi do rodziny zachodniopapuaskiej. Współcześnie ich rodzime języki są wypierane przez regionalną odmianę języka malajskiego[4], a w powszechnym użyciu na terenie prowincji jest także język indonezyjski[5]. Pomimo pokrewieństwa językowego z Papuasami ludy te nie wyróżniają się na tle pobliskich ludów austronezyjskich, zarówno pod względem kulturowo-gospodarczym, jak i fizycznym[2]. W czasach starożytnych ludność ta była zaangażowana w system handlu międzynarodowego łączący region śródziemnomorski z Azją Południowo-Wschodnią[2].

Podział etniczny

Muzułmanie z ludu Galela

Wśród głównych ludów północnej Halmahery można wymienić: Galela, Isam, Kao (Kau)[6], Loloda (Loda), Makian Luar, Modole, Sahu, Waioli, Tabaru (Tobaru), Ternate, Tidore, Tobelo i Togutil[2][3]. Ternate i Tidore zamieszkują wyspy o tych samych nazwach[7], a Makian Luar to odrębna językowo ludność zachodniej części wyspy Makian[8]. Lud Isam jest też zwany Pagu, a Waioli to podgrupa Sahu[3]. Togutil (Tugutil) to nazwa nomadycznej grupy Tobelo, precyzyjniej określanej jako Forest Tobelo. W szerszym ujęciu chodzi ogólnie o izolowane grupy tubylczej ludności[9].

Z perspektywy lingwistycznej ich dalekimi krewnymi są grupy zamieszkujące zachodnią część półwyspu Ptasia Głowa w północno-zachodniej Nowej Gwinei[10]. Ethnologue (wyd. 25) podaje, że rodzina języków północnohalmaherskich obejmuje następujące języki: galela, loloda, laba, modole, pagu, tabaru, tobelo, togutil (tugutil), ternate, tidore, makian luar (makian zachodni), sahu, gamkonora, ibu, waioli, kao[11].

Prefiks to-, często tworzący nazwy grup etnicznych w językach północnohalmaherskich, ma niejasne pochodzenie, przy czym bywa porównywany do podobnych form w językach Celebesu[12].

Gospodarka i społeczeństwo

Yangere – tradycyjny instrument muzyczny

Zajmują się rolnictwem, zasadniczą rolę odgrywa pozyskiwanie kopry (w przypadku grup Tidore, Ternate i Makian Luar). Wśród takich ludów jak Tobelo, Galela, Ibu, Loda i Sahu dominuje rolnictwo ręczne, uprawa roślin korzeniowych i bulwiastych (pochrzyn, kolokazja jadalna itd.), bananów oraz w mniejszym stopniu ryżu i prosa[2]. Ludy Togutil, Gamkonora i Kau do XX w. zajmowały się łowiectwem i zbieractwem[13].

Struktura społeczna jest zróżnicowana. Istnieją zarówno rozwinięte społeczeństwa klasowe (Ternate, Makian Luar), jak i grupy ludów zbierackich (np. Togutil). Podstawę organizacji społecznej tworzy społeczność wiejska[2]. Równoległe z wpływami islamu i chrześcijaństwa zakorzenione są tradycyjne praktyki i wierzenia (np. wiara w czary i duchy, instytucja szamanów)[14][15][16]. Panuje wiara w istnienie Moro, czyli niewidzialnych istot ludzkich na Halmaherze i Morotai, które mają swoje własne społeczeństwo, wsie i miasta (niezależne od państwa indonezyjskiego) i potrafią komunikować się przez sny[17].

Lud Togutil (Forest Tobelo, Tobelo Dalam) jest społecznością izolowaną[18]. Zamieszkuje lasy Totoduku, Tukur-Tukur, Lolobata, Kobekulo i Buli, na terenie Parku Narodowego Aketajawe-Lolobata[19].

Historycznie region północnej Halmahery znajdował się pod wpływem Sułtanatu Ternate. Na kultury i języki północnej Halmahery silnie rzutował kontakt z Ternate, a język ternate przyjął się w roli źródła zapożyczeń, języka rytualnego i języka pisanego[20]. Od II poł. XIX w. działalność na Halmaherze prowadzili misjonarze protestanccy związani z Utrechtsche Zendingsvereeniging, którzy podjęli wysiłki na polu badań lingwistycznych i publikacji materiałów pisanych w językach północnohalmaherskich[21][22].

Dane leksykalne sugerują, że ludy północnohalmaherskie odgrywały istotną rolę w handlu morskim w rejonie Pacyfiku, docierając nie tylko do różnych zakątków wschodniej Indonezji, ale również do Cieśniny Torresa i Zatoki Papua (dzisiejsza Papua-Nowa Gwinea). O tak szerokim zasięgu ich wpływów świadczą pewne zapożyczenia, które zidentyfikowano w lokalnych językach[23][24].

Antropologia fizyczna

Wbrew klasyfikacji lingwistycznej w dawnym ujęciu byli zaliczani do typu mongoloidalnego („malajskiego” bądź „indonezyjskiego”)[25]. Silnie przypominają mieszkańców regionów Indonezji na zachód od Halmahery, a w dodatku kultura Ternate i Tidore jest ściśle związana z kulturą zachodniej Indonezji[26]. Zagadnienie to omawia m.in. antropolog społeczny J. Platenkamp w artykule z 1990/1996 r., łącząc kulturę tubylców z kulturami austronezyjskimi[27]. Badania genetyczne wykazały, że ludy Ternate i Galela są bliżej spokrewnione z większością grup austronezyjskich, choć nie odpowiada to ich przynależności językowej[28]. P. Bellwood (1998), analizując dzieje regionu, dochodzi do wniosku, że obecność azjatyckich cech antropologicznych musi wynikać z wielowiekowych małżeństw mieszanych[29].

Encyklopedia Narody mira podaje, że grupa ta powstała wskutek wymieszania się autochtonicznej ludności regionu z przybyszami z Azji Południowo-Wschodniej[1]. C.L. Voorhoeve (1994), sugerując się charakterem zapożyczeń w lokalnych językach, twierdzi, że wyspa Halmahera była wcześniej zasiedlona przez użytkowników jednego z języków filipińskich – lub doszło do napływu takiej ludności przed rozpadem wspólnego prajęzyka[30].

R. Blust (2013, 2017) zauważa, że papuaskie cechy fizyczne w większej mierze wykazują lokalne ludy austronezyjskie, zamieszkujące obszar południowej Halmahery. Badacz tłumaczy ten paradoks złożoną historią osadnictwa na północnych Molukach oraz procesami zamiany językowej wśród obu grup ludności[31][32]. Autor przywołuje w tym kontekście przykład grupy etnicznej Fataluku z Timoru Wschodniego, która również posługuje się jednym z języków papuaskich – fataluku, mimo że łączą ją związki z ludami austronezyjskimi[32].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Lew Mironowicz Minc, Narody mira. Encykłopiedija, Moskwa: OŁMA Miedia Grupp, 2007, s. 462, ISBN 978-5-373-01057-3, OCLC 750975372 [dostęp 2022-09-12] (ros.).
  2. ↑ a b c d e f Czlenow 1998 ↓.
  3. ↑ a b c Masinambow 1972 ↓, s. 119.
  4. ↑ John Bowden. Local languages, local Malay, and Bahasa Indonesia: A case study from North Maluku. „Wacana”. 14 (2), s. 313–332, 2012. DOI: 10.17510/wacana.v14i2.65. ISSN 1411-2272. (ang.). 
  5. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, North Moluccan, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 19, Dallas: SIL International, 2016 [dostęp 2016-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2016-08-14] (ang.).
  6. ↑ James Haire, The Character and Theological Struggle of the Church in Halmahera, Indonesia, 1941–1979, Frankfurt am Main: Lang, 1981 (Studien zur interkulturellen Geschichte des Christentums 26), s. 183, ISBN 3-8204-5888-3, OCLC 8845802 (ang.).
  7. ↑ Masinambow 1972 ↓, s. 120.
  8. ↑ Mark Taber (red.), Atlas bahasa tanah Maluku, Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1996, s. 8, ISBN 978-979-8132-90-2, OCLC 40713056 [dostęp 2024-07-15] (indonez.).
  9. ↑ Christopher R. Duncan. Social Change and the Reformulation of Identity Among the Forest Tobelo of Halmahera Tengah. „Cakalele”. 8, s. 79–90, 1997. The Center for Southeast Asian Studies. OCLC 650910680. [dostęp 2022-08-23]. [zarchiwizowane z adresu 2018-10-08]. (ang.). 
  10. ↑ Visser 1989 ↓, s. 81.
  11. ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), North Halmahera, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-08-16] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-16] (ang.).
  12. ↑ Fortgens 1928 ↓, s. 390–391.
  13. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Siewierochalmachierskije narody. Bolszaja rossijskaja encykłopiedija. [dostęp 2023-02-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-02-20)]. (ros.).
  14. ↑ John Bowden, Taba (Makian Dalam): Description of an Austronesian language from Eastern Indonesia, Department of Linguistics and Applied Linguistics, The University of Melbourne, 1997, s. 10, OCLC 222104670 [dostęp 2024-07-14] (ang.).
  15. ↑ Christiaan F. van Fraassen: Ternatan/Tidorese. W: David Levinson (red.): Encyclopedia of World Cultures. T. 5: East and Southeast Asia. Boston, MA: G.K. Hall, 1993, s. 273–276. ISBN 0-8168-8840-X. OCLC 22492614. [dostęp 2022-12-27]. (ang.).
  16. ↑ Paul Michael Taylor, The Folk Biology of the Tobelo People: A Study in Folk Classification, Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1990 (Smithsonian Contributions to Anthropology 34), s. 1–187, DOI: 10.5479/si.00810223.34.1, ISBN 978-0-8357-4325-9, OCLC 490529608 [dostęp 2022-08-07] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-07] (ang.).
  17. ↑ Naomichi Ishige, The Traditional Spirit World, [w:] Ishige Naomichi (red.), The Galela of Halmahera: A Preliminary Survey, Osaka: National Museum of Ethnology, 1980 (Senri Ethnological Studies 7), s. 401–447, DOI: 10.15021/00003423, ISSN 1340-6787, OCLC 10019582 [dostęp 2022-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-29] (ang.).
  18. ↑ Edom Bayau, Agustinus Kastanya, Piter Pelupessy, Potret Kehidupan Suku Togutil dan Kearifan Lokal Khususnya Obat-Obatan Tradisional dari Hutan, „MAKILA: Jurnal Penelitian Kehutanan”, 13 (1), 2019, s. 67–84, DOI: 10.30598/makila.v13i1.2322, ISSN 2746-7155 [dostęp 2021-08-15] (indonez.).
  19. ↑ Yuyus Kardiman i inni, Masyarakat Indonesia: teropong antropologi budaya Indonesia, Jakarta: Laboratorium Sosial Politik Press, Program Studi Pendidikan Pancasila dan Kewarganegaraan, Jurusan Ilmu Sosial Politik, Fakultas Ilmu Sosial, Universitas Negeri Jakarta, 2010, s. 217, ISBN 978-602-8768-09-2, OCLC 864391577 [dostęp 2021-08-15] (indonez.).
  20. ↑ Leontine E. Visser, Paradoxes of power, [w:] E.K.M. Masinambow (red.), Maluku dan Irian Jaya, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1984 (Buletin LEKNAS III.1), s. 147–171, OCLC 624384764 (ang.).
  21. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 187.
  22. ↑ Taylor 1999 ↓, s. v.
  23. ↑ Mahdi 1999 ↓, s. 159–160.
  24. ↑ Geraghty 2004 ↓, s. 91.
  25. ↑ Masinambow 1972 ↓, s. 119. Cytat: The interior tribes of North Halmahera are generally of Mongoloid (Malay or “Indonesian”) physical type, whereas those of the south tend to be more “Papuan” or “Melanesoid” in appearance.
  26. ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 138.
  27. ↑ Platenkamp 1996 ↓.
  28. ↑ Kuldeep Bhatia, Simon Easteal, Robert L. Kirk, A Study of Genetic Distance and the Austronesian/Non-Austronesian Dichotomy, [w:] Peter Bellwood, James J. Fox, Darrell Tryon (red.), The Austronesians: Historical and Comparative Perspectives, Canberra: ANU E Press, 2006, s. 195–206, DOI: 10.22459/A.09.2006.10, ISBN 978-1-920942-85-4, OCLC 225298720, JSTOR: j.ctt2jbjx1.13 [dostęp 2022-12-03] (ang.).
  29. ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 137–139.
  30. ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 652.
  31. ↑ Robert Blust, The Austronesian languages, wyd. popr., Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2013 (Asia-Pacific Linguistics 008), s. 9, ISBN 978-1-922185-07-5, OCLC 851066712 [zarchiwizowane z adresu 2022-11-22] (ang.).
  32. ↑ a b Blust 2017 ↓, s. 195.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Ludy północnohalmaherskie