Jest to artykuł o charakterze zbiorczym, przedstawiający zwierzęta występujące w stworzonej przez J.R.R. Tolkiena mitologii Śródziemia.

W quenyi ogólna nazwa obejmująca wszystkie zwierzęta jako różnych od roślin (olvarów) brzmiała kelvar (qya. szybcy)^[1]. Wiele z nich było inteligentne i mogło mówić. Część mogła być przy tym Majarami w zwierzęcym ciele.

Wielkie orły były zwierzętami rozumnymi, władającymi językami elfów i ludzi i największymi ptakami Śródziemia. Ich wódz, Thorondor, miał skrzydła o rozpiętości 180 stóp. Robert Foster podaje, że orły zostały stworzone do roli władców zwierząt. Były sługami Manwëgo i stanowiły widomy symbol potęgi Valarów^[2].

W Pierwszej Erze orły pod wodzą Thorondora zagnieździły się w Crissaegrimie, wśród gór Echoriath. Chroniły przed szpiegami Morgotha Gondolin i ocaliły zbiegłych z jego upadku (m.in. Tuora i Idril). Uczestniczyły w Wojnie Gniewu walcząc ze smokami^[2].

W Drugiej Erze miały gniazda na szczycie Sorontilu w Forostarze, północnym półwyspie Númenoru. Wzlatywały także na Meneltarmę^[3]. Para orłów żyła od założenia Númenoru do czasów Tar-Atanamira na szczycie wieży pałacu królewskiego w Armenelos^[4]. Nadleciały z Amanu nad Númenor, gdy armia Ar-Pharazôna szykowała się do złamania Zakazu Valarów. Miało być to ostrzeżeniem przed zagładą wyspy^[2].

Pod koniec Trzeciej Ery, gdy przewodził im Gwaihir, zamieszkiwały Góry Mgliste. Pojawiały się podczas Bitwy Pięciu Armii, Bitwy pod Morannonem, pomagały Bilbo Bagginsowi w ucieczce przed goblinami z Gór Mglistych oraz Gandalfowi Szaremu podczas konfliktu z Sarumanem Białym w Isengardzie. Po zniszczeniu Jedynego Pierścienia uratowały również Froda i Sama ze zbocza Orodruiny^[2].

Po raz ostatni miały pojawić się podczas końca świata, kiedy rozegra się Ostatnia Bitwa.

Michael J. Brisbois, w artykule dla Tolkien Studies, zwrócił uwagę, że orły z Gór Mglistych miały własną kulturę^[5].

Wśród ptaków Śródziemia, nie tylko orły dysponowały inteligencją. W Hobbicie pojawiają się inteligentne kruki, żyjące na Samotnej Górze, jako sojusznicy krasnoludów. Podobnie jak orły, były one również obdarzone mową, jak i wyróżniały się dużymi rozmiarami ciała. Były przy tym długowieczne – Roak, wódz kruków, miał 135 lat, gdy spotkał Bilba i Balina^[6]

Wśród krukowatych negatywnie wyróżniały się crebainy. Tolkien opisuje je jako duże, czarne wrony. Drużyna Pierścienia napotkała kilkukrotnie crebainy, według Aragorna pochodziły z Fangornu i Dunlandu. Leciały zbitymi gromadami przysłaniającymi niebo, patrolując dla Sarumana ziemie między Gwathló a Górami Mglistymi (Eregion i Dunland)^[7]. Nazwa tych ptaków pochodziła z sindarinu. Liczba pojedyncza crebain brzmi craban^[8].

Kolejnym rodzajem ptaków Śródziemia były kirinki – niewielkie ptaki, które żyły w Númenorze. Wchodziły w skład wielogatunkowych stad spotykanych w głębi lądu. Są opisane jako „nie większe od strzyżyka”, miały szkarłatne upierzenie, a ich pisk był „ledwo słyszalny dla ludzkiego ucha”^[4]

Mewy były spotykane na nabrzeżach. Zamieszkiwały chociażby Bar-in-Mŷl (sin. Dom Mew), mały przylądek w południowo-zachodnim Eglareście^[9][10]. Wielkie mewy, „ukochane przez Telerich”, były pierwszymi stworzeniami, które spotkał Tuor w Lammoth, w drodze do Nevrastu^[11]. Mewy żyły także w Númenorze^[12] i Gondorze, przy brzegach Anduiny na terenie Lebenninu. Ich krzyk wzbudził w Legolasie tęsknotę do Amanu^[13]

Telerich zwano „Panami mew”^[14]. Mewa była godłem królów Dúnedainów ze Śródziemia, srebrne „skrzydła mewy” umieszczono w koronie królów Gondoru^[15].

Wspomniany jest także bezimienny gatunek, znany jako ptaki z Tol Eressëi, mający szare upierzenie oraz złote dzioby i nóżki. Parę takich ptaków podarowali elfowie z Tol Eressëi Erendis i Tar-Aldarionowi z okazji ich ślubu. Ptaki te żyły długo, kojarzyły się w pary, z których nie dawały się rozdzielić. Rozdzielone nie śpiewały i zlatywały się do siebie. Przywiązywały się do właściciela. Erendis wypuściła je, kiedy rozpadło się jej małżeństwo z Tar-Aldarionem^[16].

W Legendarium Śródziemia pojawiają się także wzmianki o czaplach i łabędziach na bagnach, zimorodkach, ziębach, jaskółkach i innych gatunkach ptaków^[17].

Smoki zostały opisane jako jedna z najpotężniejszych ras sług Morgotha, wielkie inteligentne gady, różniące się jednak znacznie między sobą. Tak zwane Urulóki umiały zionąć ogniem, lecz nie miały skrzydeł^[18]. Należał do nich Glaurung. Istniały także smoki ogniste skrzydlate, jak np. Smaug. Prócz nich Tolkien wspomina także zimne smoki - bezskrzydłe, które nie zionęły ogniem.

Gady te były ogromne, pokryte łuską, która twardniała wraz z wiekiem i długowieczne. Mogły omamić tego, kto patrzył im w oczy, były inteligentne, przebiegłe i żądne skarbów. Zwano je także Wielkimi Gadami. Robert Foster podaje, że mogły być wyhodowane przez Morgotha po jego powrocie do Angbandu z Silmarilami^[18].

W Pierwszej Erze występowały głównie Urulóki. W Wojnie Gniewu wzięły udział także ogniste skrzydlate smoki^[19]. Następna wzmianka o smokach dotyczy wydarzeń z 2570 roku Trzeciej Ery, kiedy napadały na krasnoludów i Éothéodów w Ered Mithrin. Góry te są jedynym wspomnianym przez Tolkiena siedliskiem zimnych smoków^[18].

Wargowie to inteligentne i złe wilki, w Silmarillionie zwane wilkołakami, będące często sojusznikami orków - istoty nieodmiennie pojawiające się w utworach Tolkiena jako wrogowie głównych bohaterów, czy wręcz ich ras.

W Silmarillionie wilkołaki pojawiają się jako sługi Saurona, mieszkające na kontrolowanej przez niego wyspie Tol Sirion, przezwanej z tego względu Tol-in-Gaurhoth - Wyspą Wilkołaków. Sam Sauron także przyjął formę wilkołaka walcząc z Huanem^[20].

Podczas Trzeciej Ery wargowie mieszkali w Rhovanionie, lecz zapuszczały się na zachód, do Eriadoru, zabijając podczas jednej z wypraw Aragorna I, Wodza Dunedainów. Później, podczas Srogiej Zimy w 2911 roku biali wargowie przekroczyli zamarzniętą Brandywinę i weszli do Shire’u.

W Hobbicie służą jako znaczący antagoniści, łącząc siły z goblinami i atakując Kompanią Thorina^[20]. Następnie przyłączyli się do goblinów z Góry Gundabad i ponieśli klęskę w Bitwie Pięciu Armii^[20].

Drużyna Pierścienia została zaatakowana przez wargów na zachód od Gór Mglistych, lecz udało im się odeprzeć tę watahę^[20].

Saruman wykorzystał wargów podczas Wojny o Pierścień: uczestniczyli oni w pierwszej i drugiej bitwie u brodów na Isenie, podczas której doprowadzili do odłączenia się sił Elfhelma i Grimbolda. Następnie skierowali się na Helmowy Jar, gdzie ponieśli klęskę w Bitwie o Rogaty Gród w nocy z 3 na 4 marca 3019 roku.

Podczas Wojny o Pierścień wargowie polowali na zewnątrz murów Bree^[21].

Wielkie, inteligentne i złe pająki grają znaczącą rolę zarówno w Hobbicie, jak i Władcy Pierścieni oraz Silmarillionie. Są w nich niebezpiecznymi antagonistami.

Wielkie pająki wywodziły się od, żyjących w Pierwszej Erze, Ungolianty i pająków z Nan Dungortheb^[22].

Córką Ungolianty była Szeloba, która żyła w górach okalających Mordor, obok przełęczy nazwanej od niej Cirith Ungol^[23]. Jej potomstwo żyło w Mrocznej Puszczy, gdzie atakowały one elfów z Leśnego Królestwa i tamtejszych ludzi^[24]. W trzecie erze, podczas wyprawy kompanii Thorina (opisanej w Hobbicie) potomstwo Szeloby opanowało już północne i centralne rejony Mrocznej Puszczy wykorzystując powolny, lecz stały, wzrost potęgi Czarnoksiężnika z Dol Guldur. Krasnoludy wraz z Thorinem zostały wówczas napadnięte i uprowadzone do gniazda wielkich pająków, skąd uratował ich przy użyciu Żądła i magicznego pierścienia hobbit Bilbo^[25]. W adaptacji filmowej Petera Jacksona krasnoludom pomogły także elfy z Leśnego Królestwa, dowodzone przez Legolasa i Tauriel.

Niepewne jest zarówno pochodzenie wielkich pająków, jak i ich ostateczny los. Ungolianta mogła pochodzić spoza Ardy^[26]. Robert Foster przypuszcza, że te złe stworzenia mogły mieć oryginalnie za zadanie skażenie Wiosny Ardy. Sądzi przy tym, że w Czwartej Erze mogły one zostać wytępione^[24].

Joyce Tally Lionarons w swym artykule dla Mythlore uznała, że pająki pełnią w utworach Tolkiena rolę przeciwstawną elfom^[26].

Sarjeant poświęcił część artykułu o Shire tamtejszym zwierzętom. Do hodowanych tam zwierząt należała lokalna rasa kucyków - małych, lecz wytrzymałych - które bohaterowie wykorzystali w swych podróżach. Tolkien wspomina też o Stoorach mających rasę dużych psów, czy o hodowli pszczół w Shire^[27].

Bawoły Arawa, czyli Oromëgo^[28], były rodzajem wielkiego białego bydła występującego na stepach Rhûnu, na które w Pierwszej Erze polował Valar od którego imienia je potem nazwano. W Trzeciej Erze polował na nie namiestnik Gondoru Vorondil. Z rogu bawołu Arawa wykonano Wielki Róg, dziedzictwo rodu namiestników^[29].

Mearasy to konie, które występowały pod koniec Trzeciej Ery w Rohanie. Najwcześniejszym znanym mearasem był Felaróf, lecz ich rasa miała pochodzić ze stadnin Oromego w Amanie. Odznaczały się wyjątkowym wzrostem, siłą, inteligencją i pięknem. Ich maść była siwa lub biała.

Jeździć na nich mogli tylko królowie Rohanu lub ich synowie. Jedynym wyjątkiem był Cienistogrzywy, wierzchowiec Gandalfa.

Ich nazwa pochodzi z języka rohirrickiego^[30].

Występują w Dwóch wieżach i Powrocie króla. Były podobne do słoni, żyły w Haradzie i były używane przez Haradrimów w czasie bitew. Haradrimowie wsparli Saurona mûmakilami w bitwie na polach Pelennoru. Mûmakile prowadziły też Grond, taran użyty w bitwie do zniszczenia bramy Minas Tirith^[31].

Oryginalnie ich nazwa w liczbie mnogiej brzmi mûmakil, a w liczbie pojedynczej mûmak. Stosowali ją Strażnicy Ithilien. Hobbici nazywali mûmakile olifantami^[32].

Wspomniane przez Bilba Bagginsa w Hobbicie, w rozdziale 1., kiedy główny bohater dziwi się, dlaczego trzynastu krasnoludów wybrało go na włamywacza i 14. towarzysza. Według niego robakołaki żyją na „najdalszym wschodzie wschodu”, na „Najdalszej Pustyni”^[33]. Deklarując gotowość do walki z nimi, hobbit wyraża chęć udzielenia pomocy krasnoludom.

W angielskim oryginale ich miano to Were-worms, być może utworzone na kształt wyrazu werewolf oznaczającego wilkołaka. Raczej należą do hobbickiego folkloru, niż do ras żyjących w Śródziemiu^[34].

W filmie Hobbit: Bitwa Pięciu Armii pojawiają się stworzenia drążące w ziemi blisko Ereboru tunele, którymi wychodzi armia orków. Widząc potwory podobne do wielkich dżdżownic ze szczękami, Gandalf nazywa je robakołakami^[35]. Pojawienie się tej nazwy w filmie zostało wymienione jako jeden z detali zaczerpniętych z myślą o fanach mitologii Śródziemia, wytykających liczne odstępstwa filmów od książkowego oryginału^[36].

Występują we wszystkich trzech tomach Władcy Pierścieni. W Trzeciej Erze były hodowane przez Saurona, który oddał je Nazgûlom jako latające wierzchowce. Bestie te były potężnych rozmiarów. Miały czarną skórę^[37].

Berman uznała, że skrzydlate bestie były podobne do pterodaktyli^[38].

Thijs Porck stwierdził, że Śródziemie jest pełne zwierząt, wspominając że Antje vom Lehn wyliczyła, że występuje w nim przynajmniej siedemdziesiąt pięć gatunków tych stworzeń^[39].

Ruth Berman, w artykule o smokach Tolkiena i C.S. Lewisa uznała, że twórca Śródziemia był tymi bestiami zafascynowany. Opisując Smauga stwierdziła, że mimo swego zła jest on momentami komiczny. Napisała także o tolkienowskich smokach spoza Śródziemia, jak Chrysophylax, pokonany przez Gilesa z Ham^[38].

Guglielmo Spirito opisuje rolę wilków, kruków i orłów w Legendarium Tolkiena i to w jaki sposób wpłynął on na ich obraz w kulturze, obecny w niej od wieków^[6].

Sarjeant zwrócił uwagę na brak wzmianek o osłach i mułach w Śródziemiu i to, że o obecności innych zwierząt gospodarskich, np. świń, można wnioskować tylko pośrednio. Wątpi przy tym, czy jajka spożywane przez bohaterów pochodzą od kur, sugerując raczej, że zbierano je od kaczek^[27].

Liczni autorzy poświęcili swe artykuły rozważaniu możliwości alternatywnego przebiegu fabuły Władcy Pierścieni, w którym orły zaniosły by członków Drużyny Pierścienia do Mordoru^{[40][41][42][43]}.

J.S. Ryan napisał artykuł dla „Mallorn: The Journal of the Tolkien Society” o etymologii nazwy „warg” oraz miejscu wilkołaków i wargów w twórczości Tolkiena Uznał on, że Tolkien wprowadzając do swych utworów wargów przedłużył ludową pamięć, reanimując stare słowa^[20].

Camilo Peralta rozważał dlaczego Tolkien nie wprowadził smoków do Władcy Pierścieni, sadząc że nie pasowały one do tej opowieści. Zwraca przy tym uwagę na rozpoznawalność jaką zyskały one wśród fanów^[19].

• Robert Foster: Encyklopedia Śródziemia. Warszawa: Amber, 2002. ISBN 83-241-0200-0. Brak numerów stron w książce
• J.R.R. Tolkien: Władca Pierścieni: Drużyna Pierścienia. Maria Skibniewska (tłum.). Warszawa: Muza, 2002. ISBN 83-7319-172-0. Brak numerów stron w książce
• J.R.R. Tolkien: Władca Pierścieni: Powrót Króla. Maria Skibniewska (tłum.). Warszawa: Muza, 2002. ISBN 83-7319-172-0. Brak numerów stron w książce