Lex retro non agit

Lex retro non agit (z łac. prawo nie działa wstecz) – zasada prawa i paremia prawnicza określająca zakaz retroaktywności prawa.

Jest rozpowszechniona w Polsce jako pochodząca z prawa rzymskiego, określana również jako zasada nieretroaktywności prawa (retroactio – wsteczna moc obowiązywania aktu normatywnego). Prawnicy rzymscy stosowali zasadę nieretroaktywności[1], jednak nie ukuli jej jako paremii[2]. Po raz pierwszy w Polsce użył jej Stanisław Wróblewski w „Zarysie wykładu prawa rzymskiego” z 1916 roku[3][4]. Lex retro non agit jest jedną z najczęściej stosowanych paremii wśród polskich prawników. W innych krajach nie jest znana, nie występuje nawet w słownikach specjalistycznych[5], zamiast niej jednak nieretroaktywność prawa określa się paremią lex prospicit non respicit – prawo patrzy naprzód, nie wstecz.

Znaczenie paremii

Ustawodawca nie może ustanawiać przepisów prawa, które wiązałyby skutki prawne ze zdarzeniami prawnymi mającymi miejsce w przeszłości. Prawo musi być przewidywalne i budzić zaufanie, a podmiot prawa musi mieć pewność, że w danej sytuacji postępuje zgodnie lub niezgodnie z obowiązującym prawem.

Podobne znaczenie ma paremia lex prospicit non respicit (ustawa patrzy do przodu, nie ogląda się w tył)[6].

W prawie polskim zasadę tę wyraża np. art. 3 k.c.: Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu.

Art. 42 ust. 1 Konstytucji z 1997 głosi: Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego. Normę tę powtarza Kodeks karny (1997) w art. 1 § 1: Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.

Odstępstwa i wyjątki

Zdarza się jednak, że prawo dopuszcza retroaktywność przepisów, gdy zmiana prawa związana jest z korzyściami lub nagrodami (np. art. 4 § 1 k.k.). Bezwzględnie niedopuszczalne jest natomiast stosowanie surowszego prawa (lex severior retro non agit). Zakazane jest również stosowanie wyjątków od powyższej reguły w zakresie prawa karnego i finansowego.

W polskiej praktyce zdarzają się natomiast zmiany interpretacji przepisów, które powodują zmianę skutków prawnych dla zdarzeń z przeszłości[7][8].

Przypisy

  1. ↑ Np. Cicero w oskarżeniu przeciw Werresowi Verr. 2,1,108n. edykt wydany przez Werresa po objęciu pretury zawierał klauzule sprzeczne z podstawowymi zasadami słuszności, mające działanie retroaktywne i służące przejmowaniu spadków przez Werresa lub zmuszaniu obywateli do dawania mu łapówek za korzystne dla nich rozstrzygnięcia. Anna Tarwacka Termin „pirat” w pismach Cycerona – inwektywa czy coś więcej? s. 87.
  2. ↑ Sentencja lex retro non agit sformułowana została na podstawie źródeł prawa rzymskiego. Konstytucja cesarzy Teodozjusza i Walentyniana z roku 440 leges et constitutiones futuris certum est dare formam negotiis, non ad facta praeterita revocari, nisi nominatim etiam de praeterito tempore adhuc pendentibus negotiis cautum sit (jest oczywiste, że ustawy i konstytucje mają zastosowanie tylko do działań przyszłych, nie odnoszą się do przeszłych, chyba że wyraźnie zastrzeżono również, [że dotyczą] czynności zawisłych jeszcze z okresu przeszłego) C. 1,14,7 cyt. za: Wojciech Dajczak, Władysław Bojarski, Andrzej Sokala Verba Iuris – reguły i kazusy prawa rzymskiego Toruń 1995 ISBN 83-85709-69-X, s. 32 sentencja nr 132, Władysław Rozwadowski Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł Poznań 1992 ISBN 83-900964-5-5, s. 28 i 230 przypis 27. Podobnie C. Th. 1,1,3 Omnia constituta non praeteritis calumniam faciunt, sed futuris regulam ponunt. (ustawy nie dotyczą przeszłych niesprawiedliwości, lecz stwarzają zasady na przyszłość) cyt. za: Paulina Święcicka Łacińska terminologia prawnicza 2012/2013 Wykład V Retroaktywność prawa.
  3. ↑ „Otóż nie ulega obecnie wątpliwości, że skoro nowe prawo zastrzega wyraźnie dla siebie monopol zastosowania, trzymać się tego należy; przeciwne zdanie, według którego nowe prawo nie może działalności swej cofać wstecz, zaliczono już dawno do ideologii, a nawet ustawa wypowiadająca tę zasadę, wiąże tylko tak długo, póki w prawidłowy sposób nie będzie uchylona. (…) Jeżeli jednak w nowem prawie nie ma podstawy do przypisania mu działania wstecz, wówczas stosuje się przestrzeganą już w ustawodawstwie republiki zasadę wyrażoną zwrotem lex retro non agit, w myśl której nowe prawo nie zmienia w niczem skutków prawnych zdarzeń dawniejszych, tzn. skutków złączonych ze zdarzeniami owemi przez prawo poprzednie obowiązujące.” „Zarys wykładu prawa rzymskiego” Kraków 1916 s. 221n, cyt. za: Paulina Święcicka: „Łacińska terminologia”.
  4. ↑ Wcześniejsze sformułowanie „Ustawa obowiązuje tylko na przyszłość, a nie rozciąga swej mocy do przeszłości (lex obligat tantum in futurum, nunquam autem in praeteritum) bo tylko działania przyszłe zależą od woli człowieka.” Jan Kłodziński, Encyklopedya i methodologia obejmująca ogólny rys nauk i wiadomości prawnych przez Jana Kłodzińskiego ułożona Warszawa 1842 s. 58.
  5. ↑ W. Wołodkiewicz, „Lex retro non agit” w: „Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich”, Warszawa 2001, s. 151n.
  6. ↑ Jan Rezler Język łaciński dla prawników Warszawa 1972 i późniejsze wydania ISBN 83-01-04974-X, s. 30 ; Łacińska terminologia prawnicza reguła 68, Łacina.
  7. ↑ ZUS cię rozliczy za 10 lat. Dziennik Polski, 2011.
  8. ↑ Prawo zaczęło działać wstecz. Rzeczpospolita, 2012.