Książka blokowa

Strona z Bibliae Pauperum z XV wieku. Książka powielona techniką ksylograficzną.
Pierwsza książka blokowa Ars Moriendi, Holandia 1460 rok
Strona z Apokalipsy wydanej w okresie 1450-1500

Książka blokowa (lub książka ksylograficzna z greckiego ksylon + grapho, drewno + piszę) – forma książki, która powstaje w wyniku odbijania jednostronnie stron (tekstu oraz rysunków) z klocków drzeworytowych.

Historia powstania książki

Książka blokowa pojawiła się w Europie w XV wieku. Była to pośrednia forma pomiędzy rękopisem a książką drukowaną ruchomymi czcionkami. Dzieli się ją na kilka grup w zależności od stosunku obrazu do tekstu:

  • obraz bez tekstu (były to głównie wizerunki świętych, karty do gier czy tarcze herbowe oraz mapy. Tekst dopisywany był ręcznie, a w późniejszym okresie odbijano go z czcionek w prasach drukarskich);
  • obraz i tekst znajdował się na jednej płytce (tekst służył do objaśnienia treści rysunku);
  • obraz i tekst był tworzony na oddzielnych płytkach i odbijany na osobnych kartach;
  • tekst pozbawiony rysunku (głównie podręczniki szkolne, gramatyki języka łacińskiego tzw. donaty).

Treść książek blokowych dotykała najczęściej tematyki religijnej i miała charakter moralizatorski, kaznodziejski, rzadziej poświęcone były obyczajom ludowym lub służyły rozrywce. Większość tego typu druków nie była opatrzona ani datą, ani nazwiskiem. Szacuje się, iż pierwsze książki blokowe powstały w latach 1420–1430 w Holandii, a następnie powstawały w południowych Niemczech, w Norymbergi, Ulm, Augsburgu i w Szwabii. Szczyt ich rozwoju przypada na lata 1455–1460. Ostatnie tego typu druki datuje się na początek lat XVI wieku. Według niemieckiego XIX-wiecznego uczonego, Wilhelma Ludwika Schreibera, z okresu od lat 30. XV wieku do pierwszych lat XVI wieku zachowały się 33 dzieła w 100 wydaniach, przy czym najwcześniejsze mają niektóre fragmenty zapisane ręcznie[1].

Wydania książki blokowej

Do tytułów wytworzonych w ten sposób należały, m.in.:

Książki blokowe w zbiorach bibliotecznych[2]

Uniwersytet w Heidelbergu[3]

  • Apokalypse,(łac.) wyd.południowe Niemcy (?), ok. 1469 (Pal Cod. Germanisches 226a)
  • Apokalypse (łac. z odręcznymi tłumaczeniami niemieckimi) (Pal Cod. Germanisches 34)
  • Ars-Moriendi (łac. – niem. z odręcznymi tłumaczeniami niemieckimi)
  • Biblia pauperum (ksylograficzna z ręcznie pisanym tekstem)(Pal Cod. Germanisches 438
  • Biblia Pauperum (łacina z ręcznym tłumaczeniem) (Pal Cod. Germanisches 34)
  • Death of dance, Pal Cod. Germanisches 438)
  • Symbolum Apostolicum, Cod. Pal. germ. 438,
  • Septimania poenalis, Cod. Pal. germ. 438,
  • Planetenbuch, Cod. Pal. germ. 438,
  • Geschundener Wolf (dwuwierszowa bajka o chorym lwie), Cod. Pal. germ. 438,
  • Dekalog, Cod. Pal. germ. 438,

Biblioteka Państwowa w Bambergu[4]

  • Ab anno domini 1478 (kalendarz na lata 1478–1496), 1478
  • Ars memorandi, ok. 1470/75
  • Ars moriendi, ok. 1475
  • Die XXIIII. Stund des wercks vnser erlösung vnd des leydens xpi Christi, 1475
  • Donatus, Aelius: Ars minor, ok. 1485
  • Wagner, Ulrich (?): Regula von dre ist drey dinck die du setzt (sog. Bamberger Blockbuch), ok. 1471/1482

Münchner Digitalisierungszentrum[5]

Strona z Biblii Pauperum z 1455 roku
Strona z dzieła pt. Taniec ze śmiercią z 1455-1458
  • Abecedarium, [Süddeutschland (Ulm)?], [ca. 1470?] (Xylogr. 39 t)
  • Ars et modus contemplativae vitae, Norymberga, 2 egz z 1473
  • Ars memorandi per figuras evangelistarum, Północne Niemcy (Norymberga lub Schwabia), 3 egz. z ok. 1470/75
  • Ars memorandi per figuras evangelistarum, Północne Niemcy, 5 egz. z lat po 1470
  • Ars moriendi, Ulm, 2 egz. z ok. 1468/69
  • Ars moriendi, Nadrenia (Dolny Ren, Kolonia, Moguncja), [ok. 1470] (Memmingen, Stadtbibliothek)
  • Ars moriendi, Nadrenia (Dolny Ren, Kolonia, Moguncja), [ok. 1470]
  • Ars moriendi, Nadrenia (Dolny Ren, Strasburg, Basel), [ok. 1480/85?]
  • Ars moriendi (południowe Niemcy), 3 egz. z lat ok. 1475
  • Ars moriendi (południowe Niemcy), 2 egz. z lat ok. 1480/85
  • Biblia pauperum, Niemcy, [ok. 1469]
  • Biblia pauperum, Niemcy,
  • Biblia pauperum, Nördlingen, 4 egz. z 1470,
  • Biblia pauperum, Norymberga, 3 egz z 1472,
  • Biblia pauperum, Holandia (z lat ok. 1460/65, ok. 1465, 2 egz. z lat ok. 1460/63)
  • Canticum canticorum, Niemcy 3 egz. z lat ok. 1469/70
  • Canticum canticorum, Holandia, 3 egz z lat ok. 1465
  • Der Antichrist und die fünfzehn Zeichen vor dem Jüngsten Gericht, Norymberga, 2 egz z lat 1472
  • Der Antichrist und die fünfzehn Zeichen vor dem Jüngsten Gericht, Norymberga, [ok. 1450 (ale nie po 1467)]
  • Der Antichrist und die fünfzehn Zeichen vor dem Jüngsten Gericht, południowe Niemcy, 4 egz. z lat ok. 1465, ale przed 1470
  • Die sieben Planeten, Bazylea, [ok. 1465/70]
  • Die sieben Planeten, Szwabia, [ok. 1465]
  • Donatus, Aelius: Ars minor, Ulm, [ok. 1476/77]
  • Donatus, Aelius: Ars minor, Bazylea, [ok. 1486]
  • Donatus, Aelius: Ars minor, Mittelrhein, [przed 1475]
  • Donatus, Aelius: Ars minor, [ok. 1485/90]
  • Franciscus [de Retza]: Defensorium inviolatae virginitatis Mariae, Nördlingen, 3 egz. z 1470
  • Hartlieb, Johannes: Chiromantie, Augsburg, 3 egz. z ok. 1485/95
  • Apokalypse Johannis, Niemcy, [ok. 1468/70]
  • Apokalypse Johannis, Holandia, 2 egz z ok. 1465/70
  • Apokalypse Johannis, Apokalypse Holandia, [ok. 1465/70]
  • Apokalypse Johannis, Apokalypse Niemcy, 2 egz. z ok. 1468/70
  • Apokalypse Johannis, Apokalypse Holandia, [ok. 1465/70]
  • Jtem in dem puechlein stet geschrieben wie Rome gepauet ward, Rzym, [ok. 1475]
  • Meinradslegende, [ok. 1466?]
  • Regiomontanus, Johannes: Kalendarz, Norymberga, 3 egz z ok. 1474/76
  • Speculum humanae salvationis, Holandia, [2 połowa XV wieku]
  • Speculum humanae salvationis, Holandia, 2 egz. z ok. 1468/79
  • Symbolum apostolicum, północne Niemcy, [przed 1470]
  • Symbolum apostolicum, północne Niemcy, [po 1470?]
  • Totentanz, [południowe Niemcy], [ok. 1465/70?]
Dzieło Speculum Humanae Salvationis z 1470 roku

Oxfordzka Biblioteka Bodleiana[6]

  • Apocalypse, Niderlandy i Niemcy 1460,
  • Apocalypse, Niemcy 1465,
  • Apocalypse, Niemcy 1468/70,
  • Biblia Pauperum, Holandia ok. 1460-3, druk w Niemczech ok. 1465-70
  • Biblia Pauperum, Niemcy ok. 1462-8
  • Biblia Pauperum, Niemcy ok. 1470
  • Canticum Canticorum, Niemcy ok. 1469-70
  • Donatus: Ars minor, Ulm, Conrad Dinckmut, ok. 1476/80
  • Speculum humanae salvationis, Niederlandy, ok. 1474-5
  • Passion [fragment], Süddeutschland, ok. 1460/65

Biblioteka Uniwersytecka Princeton

  • Biblia pauperum, Norymberga, Hans Sporer, 1471 nie później niż 1475[7]

Biblioteka Kongresowa w Waszyngtonie

  • Apocalypsis Sancti Johannis, Niemcy ok. 1470[8]
  • Ars memorandi per figuras Evangelistarum, Niemcy ok. 1470[9]
  • Ars moriendi, Niemcy ok. 1466[10]
  • Ars moriendi, Niemcy, ok. 1470[11]
  • Ars Moriendi, Niemcy, 1475[12]
  • Biblia pauperum, Niederlandy ok. 1470[13]
  • Passio Christi, Niemcy ok. 1470[14]

Biblioteka księżnej Anny Amalii w Weimarze

  • Biblia pauperum – ok. 1470-1475[15]
  • Ars memorandi notabilis per figuras evangelistarum. – ok. 1470-1475[15]

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

  • Apocalypsis S. Johannis. [ok. 1465-70][16]
  • Apocalypsis S. Johannis. [ok. 1470-75][17]
  • Apocalypsis S. Johannis. [ok. 1462/3][18]
  • Ars moriendi. Ulm, [ok. 1470][19]
  • Ars moriendi Oberrhein, [ok. 1480/85][20]
  • Ars moriendi Kolonia [ok. 1475][21]
  • Biblia pauperum [ok. 1470-75][22]
  • Biblia pauperum [ok. 1462-68][23]
  • Biblia pauperum Nördlingen: [Walther ; Hurning], [nie przed 1470][24]
  • Biblia pauperum Nürnberg: [Sporer], 1471[25]
  • Geschichte des Simon von Trient Trient: Duderstat, 6.IX.1475[26]
  • Hartlieb, Johannes: Die Kunst der Chiromantie Augsburg: Schapf, [ok. 1485/95][27]
  • nie zidentyfikowany kalendarz[28]

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Do dnia dzisiejszego odnajduje się fragmenty książek blokowych w toku badań makulaturowych.
  2. ↑ Na podstawie niemieckojęzycznych Wikiźródeł.
  3. ↑ Cod. Pal. germ. 226a Apokalypse, lat. (Blockbuch) (Süddeutschland (?), vor 1469) [online], digi.ub.uni-heidelberg.de [dostęp 2017-11-24] (niem.).
  4. ↑ BVB Multimediaserver – Sitemap [online], bvbm1.bib-bvb.de [dostęp 2017-11-24].
  5. ↑ DFG-Viewer [online], dfg-viewer.de [dostęp 2017-12-21] (niem.).
  6. ↑ Search Results: All Fields similar to 'Arch. g d.56' – ODL [online], bodley30.bodley.ox.ac.uk:8180 [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-07].
  7. ↑ Princeton University Library.
  8. ↑ Library of Congress.
  9. ↑ Library of Congress.
  10. ↑ Library of Congress.
  11. ↑ Library of Congress.
  12. ↑ Library of Congress.
  13. ↑ Library of Congress.
  14. ↑ Library of Congress.
  15. ↑ a b Ars memorandi notabilis per figuras evangelistarum – Herzogin Anna Amalia Bibliothek – Digitale Sammlungen [online], ora-web.swkk.de [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2015-04-04].
  16. ↑ HAB.
  17. ↑ HAB.
  18. ↑ HAB.
  19. ↑ HAB.
  20. ↑ HAB.
  21. ↑ HAB.
  22. ↑ HAB.
  23. ↑ HAB.
  24. ↑ HAB.
  25. ↑ HAB.
  26. ↑ HAB.
  27. ↑ HAB.
  28. ↑ HAB.

Bibliografia

  • Barbara Bieńkowska, Elżbieta Maruszak, Książka na przestrzeni dziejów, Warszawa: wyd. Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej im. Heleny Radlińskiej, 2005, ISBN 83-88581-21-X, OCLC 69448988.
  • Helena Szwejkowska, Książka drukowana XV – XVIII wieku, wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocław 1975.
  • Bronisław Kocowski, Drzeworytowe książki średniowieczne, wyd. Ossolineum, Wrocław 1974.