Krakowskie Zakłady Sodowe Solvay

Krakowskie Zakłady Sodowe Solvay – fabryka sody w Borku Fałęckim[1], utworzona w 1906 roku i zlikwidowana w latach 1989–1996 ze względu na silne negatywne oddziaływanie na środowisko. Budynki zostały rozebrane, a teren poddano rekultywacji i przeznaczono na cele handlowo-usługowe (m.in. Centrum Handlowe „Zakopianka”) i rekreacyjne. W czasie II wojny światowej w fabryce (niemiecka nazwa Ostdeutsche Chemische Werke GmbH) pracował Karol Wojtyła, jako młody kleryk[2][1].

Otrzymywanie sody metodą Solvaya

 Osobny artykuł: Metoda Solvaya.
Schemat produkcji sody metodą Solvaya.

Do produkcji sody (węglanu sodu) metodą Solvaya, zgodnie z sumaryczną reakcją[3]:

CaCO3 + 2NaCl → Na2CO3 + CaCl2

stosuje się wapienie (węglan wapnia) i chlorek sodu (sól kamienna). W praktyce niezbędne jest zastosowanie materiałów pomocniczych (koks, amoniak) i przeprowadzenie szeregu odrębnych procesów i operacji jednostkowych, m.in. wypalanie wapieni – otrzymywanie CaO (wapno palone) i CO2, nasycanie solanki amoniakiem, a następnie jej karbonizacja (nasycanie CO2), separacja krystalizującego wodorowęglanu sodu NaHCO3 i jego kalcynacja, odzyskiwanie amoniaku z cieczy po krystalizacji wodorowęglanu z użyciem mleka wapiennego. Gorące odcieki z kolumn do odzysku amoniaku, zawierające duże ilości CaCl2 (ok. 125 g/l) i NaCl (ok. 25 g/l) oraz zawiesiny (Ca(OH)2, CaCO3), są kierowane do odstojników, a stąd, po odseparowaniu osadów, do rzek[3][a].

W Krakowskich Zakładach Sodowych eksploatowano solankę z Wieliczki (zobacz też – Kopalnia soli Wieliczka) i Baryczy oraz kamieniołomy wapieni w Zakrzówku i zakupione w 1926 roku od firm Wapienniki i Kamieniołomy J. Rajnera i Spółki[1]. Osadniki Sodowe Solvay zajmowały ponad 30 ha terenu.

Historia Krakowskich Zakładów Sodowych

Zakład mieścił się na terenie Dzielnicy IX Krakowa, w której znajdują się historyczne Łagiewniki i Borek Fałęcki. Pozwolenie na założenie fabryki sody w Borku Fałęckim otrzymał Bernard Liban w 1901 roku. W historii zakładu wyróżnia się daty[1][4]:

Maszyna parowa w miejscu dawnej fabryki.
Miejsce dawnych osadników sodowych i planowanej lokalizacji kopca Jana Pawła II[5].
  • 1906 – uruchomienie zakładu pod nazwą „Pierwsza Galicyjska Fabryka Sody Amoniakalnej S.A.”,
  • 1909 – wydzierżawienie zakładu przez międzynarodowy koncern Solvay i zmiana nazwy na „Austriackie Zakłady Solvay – Fabryka Sody w Podgórzu”,
  • 1909–1912 – budowa osiedla mieszkaniowego dla pracowników,
  • 1915 – rozbudowa – uruchomienie rurociągów zasilających w wodę i solankę z ujęcia wody na Wiśle w Pychowicach i ujęcia solanki w Wieliczce,
  • 1918 – uruchomienie kolejki wąskotorowej między zakładem i kamieniołomem wapieni w Zakrzówku,
  • 1918 – przejęcie zarządu i administracji fabryki przez państwo polskie
  • 1921 – wykupienie fabryki przez Zakłady Solvay w Polsce (Sp. z o.o. w Warszawie, podlegająca centrali w Brukseli), początek dynamicznego rozwoju zakładu,
  • lata 20. – budowa szkoły powszechnej i stadionu sportowego,
  • 1922 – otrzymanie koncesji na czerpanie solanki z Baryczy,
  • 1926 – nabycie złóż wapieni od firm Wapienniki i Kamieniołomy Rajnera i Sp., zmiany technologii i urządzeń, rozbudowa,
  • koniec lat 1920. – rozpoczęcie tworzenia Parku Solvay (pod opieką zarządu fabryki do wybuchu II wojny światowej),
  • 1938 – przejęcie części budynków Huty Żelaznej S.A. (po jej likwidacji),
  • 1939 – przejęcie zakładu przez okupanta,
  • 1940 – uruchomienie zakładu pod nazwą Ostdeutsche Chemische Werke GmbH,
  • 1945 – uruchomienie Fabryki Sody W Borku Fałęckim, Zakłady Solvay w Polsce, Sp. z o.o. (nazwa była zmieniana),
  • 1950–1970 – dalsza rozbudowa zakładu i rozwój, wzrost niekorzystnego oddziaływania na środowisko,
  • lata 70. – nasilanie się protestów dotyczących uciążliwości dla środowiska,
  • 1984 – zawarcie porozumienia dotyczącego likwidacji zakładów do 31 grudnia 1990 roku,
  • 1988 – postawienie zakładu w stan likwidacji przez Komisję Ochrony Środowiska,
  • 1990 – całkowite zaprzestanie produkcji[6],
  • 1996 – zakończenie wyburzania większości budynków i rekultywacja terenu.

Na terenie dawnego Zakładu powstało Centrum Handlowe Zakopianka, m.in. hipermarkety Carrefour, Castorama i Kinowy Multiplex Cinema City. Teren osadników został poddany rekultywacji i częściowo zalesiony – odgrywa rolę podmiejskich zielonych obszarów rekreacyjnych.

Karol Wojtyła w Solvayu

Tablica upamiętniająca robotniczą pracę Karola Wojtyły w Krakowskich Zakładach Sodowych Solvay (tablica na ścianie budynku Centrum Sztuki Solvay przy ulicy Zakopiańskiej 62 w Krakowie)
Miejsce budowy Centrum Jana Pawła II „Nie lękajcie się” (stan z lipca 2011)

Od września 1940 roku do sierpnia 1944 roku w Krakowskim Solvayu pracował Karol Wojtyła, który napisał na ten temat[2]:

Fabryka stała się dla mnie, na pewnym etapie, prawdziwym seminarium duchownym, choć zakonspirowanym. Pracowałem w kamieniołomie od września 1940 roku, a w rok później przeszedłem do oczyszczalni wody do fabryki. Tak więc lata związane z kształtowaniem się ostatniej decyzji pójścia do seminarium wiążą się właśnie z tym okresem (Dar i Tajemnica, 2005).

Zaprzyjaźniłem się z wielu robotnikami. Nieraz zapraszali mnie do swoich domów. Już jako kapłan i biskup chrzciłem ich dzieci i wnuki, błogosławiłem związki małżeńskie i prowadziłem pogrzeby wielu z nich. Miałem także sposobność przekonania się o tym, ile drzemie w nich zainteresowań religijnych i życiowej mądrości. Te kontakty – jak wspomniałem – przetrwały długo po zakończeniu okupacji, właściwie aż do czasu mojego wyboru na Biskupa Rzymu, a niektóre trwają do dzisiaj w formie korespondencji (Dar i Tajemnica, 2005).

Jan Paweł II odwiedził Borek Fałęcki w 1997 roku (VI pielgrzymka do Polski). Jednym z pracowników Zakładu, z którymi utrzymywał kontakt korespondencyjny, był Ernest Pischinger, pełniący w latach wojny funkcję kierownika laboratorium chemicznego (bezpośredni przełożony Karola Wojtyły w czasie jego pracy w oczyszczalni wody).

Na terenie byłego Zakładu i w jego otoczeniu znajdują się liczne miejsca upamiętnienia robotniczej pracy przyszłego Papieża w Solvayu. Z inicjatywy kard. Stanisława Dziwisza powstało Centrum Jana Pawła II „Nie lękajcie się”. Pojawiają się inne inicjatywy[5][7][8].

Uwagi

  1. ↑ Zmniejszenie ilości soli, wprowadzanych do rzek, osiąga się np. zagospodarowując chlorek wapnia (np. dodatki do zapraw dla budownictwa zimowego, środki suszące gazy). Poszukiwane są inne możliwości wykorzystania mieszanin chlorków wapnia i sodu. Jest też stosowana modyfikacja technologii Solvaya, polegająca na przerywaniu zamkniętego obiegu amoniaku – za jeden z produktów uznaje się chlorek amonu, stosowany jako nawóz azotowy np. w uprawach ryżu [Kępiński, s. 308].

Przypisy

  1. ↑ a b c d Dzielnica IX. Biuletyn Informacji Publicznej, Kraków. [dostęp 2011-10-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-02-18)]. (pol.).
  2. ↑ a b Jan Paweł II: Dar i Tajemnica: w pięćdziesiątą rocznicę moich święceń kapłańskich. Kraków: Wydawnictwo św. Stanisława BM, 2005. ISBN 83-7097-324-8.
  3. ↑ a b Józef Kępiński: Technologia chemiczna nieorganiczna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964, s. 298–308.
  4. ↑ Historia: Borek Fałęcki, Zakłady Sodowe „Solvay” i Karol Wojtyła, Park Solvay w Krakowie. Parki i ogrody. [dostęp 2011-10-19]. (pol.).
  5. ↑ a b Usypmy kopiec Jana Pawła Wielkiego. e-Krakow, 2005-04-06. [dostęp 2011-10-19]. (pol.).
  6. ↑ Edyta Sermet, Gabriela Rolka, Pogórniczy spadek na zrębie Zakrzówka [online], „Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury”, 5, 2013 [dostęp 2020-01-09].
  7. ↑ Pomysł na monumentalny kopiec Jana Pawła II [online], Onet.pl, 19 sierpnia 2011 [dostęp 2011-10-20] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-03] (pol.).
  8. ↑ Aleksander Szumański: Kopiec Jana Pawła II. Rodaknet, 2009-05-24. [dostęp 2011-10-20]. (pol.).