Konstytucja Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców

Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca
Ilustracja
Nazwa potoczna

Konstytucja widowdańska

Państwo

 Królestwo SHS

Data wydania

28 czerwca 1921

Miejsce publikacji

Belgrad

Rodzaj aktu

konstytucja

Przedmiot regulacji

prawo konstytucyjne

Status

uchylony

Utrata mocy obowiązującej z dniem

6 stycznia 1929

Zastrzeżenia dotyczące pojęć prawnych

Konstytucja Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, także konstytucja widowdańska (serb.-chorw. Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, także Vidovdanski ustav) – ustawa zasadnicza regulująca ustrój prawny Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców; obowiązywała od 28 czerwca 1921 r. do 6 stycznia 1929 r.

Wybory do Konstytuanty

 Osobny artykuł: Wybory do Konstytuanty w Królestwie Serbów, Chorwatów i Słoweńców w 1920 roku.

Uchwalenie konstytucji

Uchwalenie konstytucji wymagało uzyskania bezwzględnej liczby głosów w dwóch głosowaniach[1]. Członkowie Chorwackiej Ludowej Partii Chłopskiej Stjepana Radicia całkowicie zbojkotowali prace nad konstytucją i głosowanie[2]. Na skutek delegalizacji, nie uczestniczyli w głosowaniach również członkowie Komunistycznej Partii Jugosławii[3]. Pierwsze z głosowań odbyło się 12 maja 1921 r.; za uchwaleniem głosowało 227 posłów, przeciw – 93, a 96 się wstrzymało[1]. Drugie głosowanie odbyło się 28 czerwca 1921 r.; za uchwaleniem ustawy opowiedziało się 223 posłów, 35 było przeciw, a 158 się wstrzymało[4]. Konstytucję zatwierdzono 28 czerwca nie był dniem przypadkowym, bowiem była to dokładnie 532. rocznica bitwy na Kosowym Polu[2], 7. rocznica zabójstwa arcyksięcia Ferdynanda przez Gavrilo Principa[5] oraz dzień św. Wida (serb.-chorw. Vidovdan – ważne święto w kalendarzu Serbskiej Cerkwi Prawosławnej), stąd nazwa Vidovdanski ustav[2][6]. 29 czerwca książę Aleksander, w imieniu króla Piotra I, złożył przysięgę na konstytucję i dokonał jej proklamacji[7].

Nie licząc przypadków szczególnych, konstytucję poparli niemal wyłącznie Serbowie. Wyjątek stanowiła Jugosłowiańska Organizacja Muzułmanów, która poparła konstytucję w zamian za zagwarantowanie licznych swobód Bośni i rekompensaty finansowej za nacjonalizację majątków bejowskiego ziemiaństwa[8]. Główna rola w opracowaniu konstytucji przypadła serbskiej Partii Radykalnej pod wodzą Nikoli Pašicia[6].

Treść

Preambuła konstytucji brzmiała następująco[7]:

W imię Jego Wysokości Piotra I, dzięki Łasce Bożej i woli Narodu Króla Serbów, Chorwatów i Słoweńców, Ja Aleksander, następca tronu, ogłaszam i obwieszczam wszem i wobec, że Zgromadzenie Ustawodawcze Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, zwołane na mocy edyktu z 7 września 1920 roku w dniu 12 grudnia 1920 roku w mieście Belgradzie na LXII posiedzeniu zwykłym, 28 czerwca 1921 roku, w dniu św. Wida, postanowiło potwierdzić i przyjąć konstytucję Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców.

Konstytucja przyniosła zwycięstwo centralistycznej wizji państwa[9]. Składała się z 14 części i 142 artykułów; określała państwo jako dziedziczną monarchię parlamentarną, pod panowaniem dynastii Karadziordziewiciów[10], o nazwie Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Uznawała istnienie języka serbsko-chorwacko-słoweńskiego[11], mimo wyraźnej odmienności na poziomie leksykalnym i gramatycznym języka słoweńskiego[2]. Znalazło się w niej również pojęcie „trójimiennego narodu” lub „trzech plemion” tego samego narodu. Do herbu wprowadzono symbole trzech narodów, a w hymnie znalazły się słowa pochodzące z hymnu serbskiego, chorwackiego i słoweńskiego[12]. Autorzy konstytucji zakładali, że istnienie wspólnego języka będzie leżało u podstaw wykształcenia się narodu serbsko-chorwacko-słoweńskiego, o którym wspomniano w artykule XIX konstytucji. Ustawa zasadnicza miała w świetle prawa miała rozpocząć proces asymilacji narodów południowosłowiańskich[7].

W jednoizbowym Zgromadzeniu Narodowym miało zasiadać 315 delegatów[13] wybieranych na czteroletnie kadencje w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych[14]. Przyjęto zasadę reprezentacji proporcjonalnej[13]. Ustanowiono powszechne prawo wyborcze z wyłączeniem żołnierzy, kobiet i osób skazanych[2][14]. Konstytucja zapewniała również liczne swobody polityczne łącznie z prawem jednostki do nienaruszalności własności prywatnej[2].

Art. 55 konstytucji gwarantował de facto nietykalność osobie króla, a także zakaz pociągania go do odpowiedzialności i wszczyniania wobec niego dochodzeń[9][15]. Zgodnie z konstytucją monarcha władzę ustawodawczą dzielił z parlamentem a wykonawczą z rządem[10]. Władzę sądowniczą sprawowały sądy działające „w imieniu króla i na podstawie ustawy”[9]. Monarcha miał prawo do zwoływania i rozwiązywania jednoizbowego parlamentu (tzw. Skupsztiny)[2]. Oprócz tego władca miał inicjatywę ustawodawczą, podpisywał ustawy i porozumienia międzynarodowe, był naczelnym wodzem sił zbrojnych, powoływał i odwoływał premiera, członków rządu i wyższych urzędników państwowych[10][2][9]. Konstytucja przyznawała królowi szersze kompetencje niż parlamentowi[16]. Przewagę króla w procesie legislacyjnym stanowił fakt, iż chociaż prawo do zgłaszania wniosków ustawodawczych miał każdy poseł, to projekty ustaw przedstawiała, z upoważnienia króla, rada ministrów lub poszczególni ministrowie. Każda ustawa przegłosowana w parlamencie, aby mogła wejść w życie, musiała być zatwierdzona przez monarchę i ogłoszona w formie dekretu. Dodatkowo zarówno premier rządu, jak i ministrowie byli powoływani na mocy nominacji królewskich i podlegali bezpośrednio władcy. Kolejną dysproporcję kompetencyjną w układzie stosunków między królem a parlamentem było prawo monarchy do zwoływania obrad parlamentu w dowolnym terminie, jeśli tylko uznał, że wymaga tego dobro państwa, nawet w sytuacji, kiedy sama Skupsztina zdecydowała o odroczeniu obrad[10].

W konstytucji zawarto również zapis mówiący o przeprowadzeniu reformy administracyjnej według kryteriów naturalnych, społecznych i ekonomicznych, lecz samych kryteriów nie wymieniono. Do ostatecznej reformy doszło za sprawą rozporządzenia, wydanego 26 kwietnia 1922 r., dzielącego państwo na 33 okręgi[17].

Reakcje

Konstytucja zadowoliła przede wszystkim Serbów[18]. Przeciw ustawie wystąpiła większość ugrupowań narodowych (innych niż Serbowie), które nie godziły się ze skupieniem nadmiernej władzy w rękach króla oraz wywyższania Serbów[16]. Przekonanie o konstytucyjnej niesprawiedliwości nie ominęło żadnej warstwy społecznej i żadnego narodu[19]. Największy sprzeciw wyrażali komuniści i partia Radicia[2]. Rozpoczęły się masowe demonstracje chłopskie w Chorwacji, które wkrótce rozszerzyły się na Bośnię, Hercegowinę, Wojwodinę i Macedonię Wardarską[16]. 29 czerwca 1921 r. jeden z działaczy KPJ dokonał zamachu na życie regenta Aleksandra, raniąc dziesięciu ludzi z jego otoczenia – sam książę przeżył[20][16]. 21 lipca ponownie działacz komunistyczny przeprowadził zamach, w wyniku którego śmierć poniósł minister spraw wewnętrznych – Milorad Drašković[21].

Zawieszenie konstytucji

Uchwalenie konstytucji nie zakończyło starań zwolenników wizji państwa federacyjnego. Główna ich siła polityczna, Chorwacka Ludowa Partia Chłopska, rosła w siłę, mimo rządowych akcji odwetowych w postaci aresztowań jej przywódców i przejściowej delegalizacji ugrupowania. Pod koniec lat 20. spór między zwolennikami centralizmu i federalizmu bardzo się zaostrzył. W czerwcu 1928 r. doszło do strzelaniny podczas obrad Skupsztiny, w której zginęli posłowie Chorwackiej Partii Chłopskiej, w tym jej przywódca – Stjepan Radić. Wydarzenie to wywołało kryzys rządów parlamentarnych. Narastał terror policyjny, a w królu Aleksandrze dojrzewała decyzja o zaprowadzeniu królewskiej dyktatury[22].

 Osobny artykuł: Šestojanuarska diktatura.

6 stycznia 1929 roku król Aleksander dokonał zamachu stanu i objął rządy dyktatorskie – zawiesił obowiązywanie konstytucji widowdańskiej, rozwiązał Skupsztinę i wszystkie partie polityczne, zlikwidował samorząd gminny oraz wprowadził cenzurę. Jeszcze w tym samym roku zmienił nazwę państwa na Królestwo Jugosławii oraz zmienił podział administracyjny kraju. W 1931 roku, pod wpływem narastającego kryzysu gospodarczego, proklamował nową konstytucję, przywracającą pozornie ustrój monarchii parlamentarnej[23].

Przypisy

  1. ↑ a b Morawski 2013 ↓, s. 94.
  2. ↑ a b c d e f g h i Tanty 2003 ↓, s. 177.
  3. ↑ Czerwiński 2020 ↓, s. 474.
  4. ↑ Morawski 2013 ↓, s. 95.
  5. ↑ Pavličević 2004 ↓, s. 331.
  6. ↑ a b Skowronek, Tanty i Wasilewski 2005 ↓, s. 549.
  7. ↑ a b c Morawski 2013 ↓, s. 96.
  8. ↑ Czerwiński 2020 ↓, s. 475.
  9. ↑ a b c d Szulc 1980 ↓, s. 32.
  10. ↑ a b c d Czekalski 2019 ↓, s. 58.
  11. ↑ Podhorodecki 2000 ↓, s. 153.
  12. ↑ Czerwiński 2020 ↓, s. 479.
  13. ↑ a b Jelavich 2005 ↓, s. 166.
  14. ↑ a b Czekalski 2019 ↓, s. 59.
  15. ↑ Wasilewski i Felczak 1985 ↓, s. 440.
  16. ↑ a b c d Podhorodecki 2000 ↓, s. 154.
  17. ↑ Morawski 2013 ↓, s. 97.
  18. ↑ Czerwiński 2020 ↓, s. 477.
  19. ↑ Czerwiński 2020 ↓, s. 480.
  20. ↑ Skowronek, Tanty i Wasilewski 2005 ↓, s. 550.
  21. ↑ Tanty 2003 ↓, s. 178.
  22. ↑ Tanty 2003 ↓, s. 178–181.
  23. ↑ Tanty 2003 ↓, s. 181–182.

Bibliografia

Książki

  • Leszek Podhorodecki: Jugosławia. Dzieje narodów, państw i rozpad federacji. Warszawa: Wydawnictwo Mada, 2000. ISBN 83-86170-49-2.
  • Tadeusz Wasilewski, Wacław Felczak: Historia Jugosławii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, 1985. ISBN 83-04-01638-9.
  • Mieczysław Tanty: Bałkany w XX wieku. Warszawa: Książka i Wiedza, 2003. ISBN 83-05-13311-7.
  • Witold Szulc: Przemiany gospodarcze i społeczne w Jugosławii w okresie międzywojennym (1918–1941). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1980.
  • Barbara Jelavich: Historia Bałkanów, wiek XX. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005. ISBN 83-233-2043-8.
  • Maciej Czerwiński: Chorwacja. Dzieje, kultura, idee. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2020. ISBN 978-83-66419-09-4.
  • Jerzy Skowronek, Mieczysław Tanty, Tadeusz Wasilewski: Słowianie południowi i zachodni VI–XX wiek. Warszawa: Książka i Wiedza, 2005. ISBN 83-05-13401-6. OCLC 838816716.
  • Dragutin Pavličević: Historia Chorwacji. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2004. ISBN 83-232-1357-7.

Artykuły

Linki zewnętrzne