Nazwa rodzaju utworzona została z greckich słów aristos znaczącego „najlepszy” i lochia znaczącego „narodziny”. Wynikało to z podobieństwa kwiatu kokornaku powojnikowego do pozycji płodu w czasie narodzin. Na podstawie nauki o sygnaturach, zgodnie z którą Bóg wskazał rośliny lecznicze poprzez podobieństwa (sygnatury) w ich budowie do organów lub objawów, na które miały działać leczniczo, uznawano że ziele to pomaga w prawidłowym przebiegu porodu. Paradoksalnie ziele to jest abortyfikantem[6].
Skrętoległe, wyrastają w dwóch rzędach, co jest dobrze widoczne zwłaszcza na młodych pędach. Liście bez przylistków, ogonkowe, czasem krótko[9], zimozielone lub sezonowe, zwykle pojedyncze, całobrzegie i sercowate[11], czasem klapowane, z 3–7 klapami[10]. Użyłkowanie pierzaste lub dłoniaste, w tym drugim przypadku z 3–7 głównymi nerwami biegnącymi od ogonka liściowego[10].
Wyrastają z kątów liści na nowych przyrostach lub na starszych, już zdrewniałych odcinkach pędów, pojedynczo lub zebrane w groniaste kwiatostany, wsparte przysadką[9][10]. Osadzone na szypułkach, czasem długich[11]. Okwiat pojedynczy, zrośnięty w długą i wygiętą rurkę, u wylotu z rozpostartym kołnierzem[11] w postaci talerzyka lub z dwiema albo trzema wargami, rozmaicie, często jaskrawo zabarwionymi[5]. Wielkością kwiaty są zróżnicowane, od niewielkich do osiągających 60 cm długości (A. goldieana). Mniejsze zwykle są wzniesione, a duże kwiaty zwisają[5].
Kwiaty kokornaku są pułapkowe – wabią i zatrzymują w swoim wnętrzu owady zwiększając szanse na skuteczne zapylenie. Służy temu często obecne rozdęcie nasady rurki okwiatu (zwane „kociołkiem”) oraz różne wyrostki, często gęste i odchylone do tyłu włoski, utrudniające wydostanie się z niego. Wewnątrz samego kociołka znajdują się włoski, którym przypisywana jest rola odżywcza – podtrzymująca schwytane owady przy życiu. U nasady okwiatu znajduje się czasem przejrzyste okienko, ku któremu kierują się uwięzione owady, zamiast do prawdziwego wyjścia[5].
Pręcików jest 5–6 przylegających do słupka i tworzących prętosłup (gynostemium). Zalążnia jest dolna. Powstaje z 3, 5 lub 6 owocolistków i zwieńczona jest taką samą liczbą szyjek złączonych w jedną kolumnę[9].
Torebki, otwierające się zwykle 6 klapami od wierzchołka lub od nasady, rzadziej niepękające[10]. Czasem zalążnia w czasie owocowania rozpada się na poszczególne owocolistki połączone z szypułką wąskim pasmem tkanki i tworzące owoc zbiorowy przypominający kształtem abażur[5]. Nasiona są zaokrąglone i spłaszczone, czasem oskrzydlone[9][10].
Biologia i ekologia
Większość tropikalnych i europejskich gatunków kokornaku zapylanych jest przez drobne muchówki wabione zapachami kwiatów przypominającymi woń padliny i często też zabarwionymi na czerwonobrązowy kolor lub w białawo-czerwone wzory[5][9]. Owad ma łatwiejszy dostęp do znamion, które zapyla przyniesionym pyłkiem, po czym obsypywany jest pyłkiem z pylników, które dojrzewają później niż znamiona. Włoski utrudniające wydostanie się z wnętrza kwiatu wiotczeją i uwalniają więźnia po dokonaniu zapylenia[5].
Wszystkie gatunki kokornaku są toksyczne z powodu obecności trującego kwasu arystolochowego. Na liściach różnych gatunków kokornaku żerują gąsienice niektórych motyli (np. Battus philenor), które odkładają zawarty w nich trujący kwas czyniąc się w ten sposób niejadalnymi dla ptaków[9].
Liczne gatunki kokornaku wykorzystywane były jako lecznicze, przy czym z powodu dowiedzenia ich trujących właściwości współcześnie są rzadziej tak używane[5]. Jako abortyfikant używany był kokornak powojnikowyA. clematitis, dawniej stosowany też podczas porodów. Podobnie do kontroli urodzeń stosowano A. fimbriata. Ze względu na podobieństwo kłączy A. serpentaria do węży – ziele to stosowano w przypadku ukąszeń. Podobnie wykorzystywano także szereg innych gatunków[6]. Wysuszone i sproszkowane korzenie A. medicinalis wykorzystywali Indianie Kubeo do leczenia padaczki[5].
Różne gatunki uprawiane są jako ozdobne. W warunkach klimatu umiarkowanego, w Polsce, najbardziej rozpowszechniony w uprawie jest kokornak wielkolistnyAristolochia macrophylla. Do mrozoodpornych należy też rzadziej spotykany kokornak owłosionyA. tomentosa. Wyróżniające się efektownymi, dużymi kwiatami gatunki tropikalne bywają spotykane w szklarniach w kolekcjach ogrodów botanicznych[11]. Jako ozdobny bywa też uprawiany kokornak powojnikowyA. clematitis[6].
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abAristolochia L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-10-15].
↑ abcdefghijMarianM.RejewskiMarianM., TomaszT.WaszakTomaszT. (red.), Rośliny kwiatowe. [T.] 1, Wielka Encyklopedia Przyrody, Warszawa: "Muza", 1998, s. 55-57, ISBN 978-83-7079-778-2 [dostęp 2023-10-15].
↑ZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 35, ISBN 978-83-62975-45-7.
↑Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006, s. 107. ISBN 83-01-14342-8.
↑ abcdefghKerryK.BarringerKerryK., Aristolochia Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-10-15].
