Miasto królewskie lokowane w 1534 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim[2]. Następnie znajdowało się w zaborze austriackim (Galicja) od 1772 do 1918 roku. Powróciło do Polski po upadku Austro-Węgier, na krótko znajdując się pod administracją ZUNR (listopad 1918 – marzec 1919), od 1939 roku pod okupacją radziecką, 1941 – niemiecką, 1945 – na powrót radziecką, od 1991 – pod administracją ukraińską.
Kopalnia soli potasowych w Kałuszu, pocztówka, ok. 1930
W roku 1469 król Kazimierz Jagiellończyk ufundował w leżącej w dobrach królewskich wsi Kałusz katolicki kościół parafialny. W 1549 roku na polecenie króla Zygmunta Augustahetman wielki koronny Mikołaj Sieniawski lokował w tym miejscu miasto. Cztery lata później Zygmunt August za zasługi nadał Kałusz i przyległości hetmanowi Sieniawskiemu i jego potomkom w linii męskiej. Miasto w tym czasie było ośrodkiem wydobycia soli, nawiązuje do tego herb miasta przedstawiający poza literą K i półksiężycem 3 bałwany soli. W 1595 roku liczące około 55 domów miasto złupili Turcy[potrzebny przypis]. Tu też rozegrały się zwycięskie bitwy wojsk polskich: hetmana Jana Sobieskiego z Tatarami Selim Gereja w 1672 i Andrzeja Potockiego z Turkami w 1675 roku. Miasto rozwijało się do roku 1770, gdy wyludniła je zaraza. W 1782 roku miasto zajęli Austriacy.
II wojna światowa wstrząsnęła życiem mieszkańców Kałusza, wśród których przeważali górnicy, kupcy, rzemieślnicy. Sowieci zajęli miasto 21 września 1939 roku, a w 1940 wywieźli w głąb Rosji polskich mieszkańców miasta. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej miasto przeszło pod okupację niemiecką. W październiku 1941 roku Niemcy dokonali morderstw tysięcy Żydów z Kałusza i okolic, a w kwietniu 1942 roku wywieźli z miejscowego getta pozostałych do obozu w Bełżcu lub przenieśli ich (w sierpniu) do obozu w Stanisławowie. Zaciąg Ukraińców do niemieckiej dywizji SS Galizien organizował w Kałuszu Ukrainiec Izydor Pigulak. 3 listopada 1943 roku Niemcy rozstrzelali w Kałuszu 18 ukraińskich uczniów szkoły handlowej, a 6 maja 1944 roku 42 innych Ukraińców.
W latach 1941–1945 z rąk nacjonalistów ukraińskich z OUN-UPA zginęło 50 Polaków[6], w tym ks. Jan Ciapała ze zgromadzenia orionistów[7]. Kałusz został 24 lipca 1944 r. wyzwolony przez 11 Karpacką Dywizję PiechotyAK w ramach Akcji Burza[8]. W roku 1945 po wytyczeniu nowych granic, polskich mieszkańców Kałusza przymusowo przesiedlono do Polski w jej nowych granicach, w tym wielu do Gryfina[9].
Zabytki
zamek[10] – w 1661 r. odnotowano istnienie niewielkiego zamku otoczonego wałem;
kościół św. Walentego - murowany, neogotycki, z wieżą, zbudowany w 1841 r. na miejscu dawnego, drewnianego, konsekrowany w 1842 r., rozbudowany w 1912 r., zamknięty w 1945 r., oddany katolikom w 1999 r., wyremontowany przez ks. Krzysztofa Panasowca i parafian, rekonsekrowany w 2008 r.[13][14] Obraz Matki Bożej Królowej Korony Polskiej, namalowany przez Stanisława Batowskiego-Kaczora dla świątyni kałuskiej i wywieziony po II wojnie światowej, znajduje się obecnie w kościele pw. Narodzenia NMP w Gryfinie[15];
↑Seweryn Przybylski, Kresy Wschodnie Rzeczypospolitej: opisy i obrazy przeszłości, Lwów 1926, s. 242-247.
↑HenrykH.KomańskiHenrykH., SzczepanS.SiekierkaSzczepanS., EugeniuszE.RóżańskiEugeniuszE., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939–1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 108, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC261139661.
