PROFILPELAJAR.COM

Język niemiecki w Szwajcarii - dialekty alemańskie (Schwyzerdütsch) i szwajcarska wersja standardowej niemczyzny (Schweizerhochdeutsch)^[1].

Zasięg języka niemieckiego w Szwajcarii

W Szwajcarii ponad 65% ludności używa języka niemieckiego. W ustnej komunikacji codziennej 93% niemieckojęzycznych Szwajcarów używa różnych wariantów rodzimego dialektu alemańskiego (Schwyzerdütsch). W komunikacji pisemnej, w literaturze pięknej, w szkole, w mass mediach przeważa szwajcarska odmiana standardowej niemczyzny, tzw. Schweizerhochdeutsch^[1].

Rys historyczny

Począwszy od XV wieku na terenie dzisiejszej Szwajcarii ustabilizował się wariant zachodnio-górno-niemiecki (Westoberdeutsch) zwany też wariantem alemańskim. Używany był m.in. przez drukarzy działających w Bazylei i Zurychu. Różnica między wariantem alemańskim a wschodnio-środkowo-niemieckim (Ostmitteldeutsch) była tak wielka, że do Nowego Testamentu w tłumaczeniu Marcina Lutra trzeba było dołączyć słownik wyjaśniający znaczenie ok. 200 wyrazów, które nie były zrozumiałe na południu Rzeszy Niemieckiej. Po uzyskaniu samodzielności państwowej przez Szwajcarię w 1648 roku umocniła się świadomość odrębności językowej. Uwidoczniło się to m.in. w znanym sporze autorów szwajcarskich Johanna Jakoba Bodmera i Johanna Jakoba Breitingera z Johannem Christophem Gottschedem. W swojej publikacji z roku 1746 Lob der Mundart wypowiedział się Bodmer za różnorodnością regionalną, piętnując autorytarne próby „tyrana językowego z Saksonii” narzucania innym swojego własnego języka. Niemniej jednak w roku 1892 Szwajcarzy przyjęli zasady ortograficzne opracowane przez Konrada Dudena, co świadczy o ich determinacji utrzymania więzi z ogólnoniemieckim językiem pisanym. W 25. wydaniu słownika Dudena z roku 2009 udział helwetyzmów wynosił ponad 900 wyrazów^[2].

Język niemiecki w Szwajcarii a język niemiecki w Niemczech

Najważniejsze różnice między szwajcarską odmianą języka niemieckiego (Schweizerhochdeutsch, Schriftdeutsch) a językiem niemieckim używanym w Niemczech (Binnendeutsch)

W zakresie słownictwa

Helwetyzmy, czyli wyrazy typowe dla Schweizerhochdeutsch, pochodzą często z dialektu alemańskiego, np.: feiß (tłusty), der Gipfel (rogalik), der Harst (drużyna), der Nidel (śmietana), der Sudel (brudnopis), strählen (czesać), trölen (pracować powoli)^[3]

albo z innych języków, głównie z języka francuskiego^[4]:

das Billet (niem. die Fahrkarte)
der Konduktor (niem. der Schaffner)
die Matura (niem. die Reifeprüfung)
die Papeterie (niem. die Schreibwarenhandlung, pol. sklep papierniczy)
die Patisserie (niem. die Konditorei, pol. cukiernia)
das Salär (niem. das Gehalt, der Lohn, pol. pobory, pensja)
das Trottoir (niem. der Bürgersteig, pol. chodnik)
das Velo (niem. das Fahrrad, pol. rower)

Wyrazy o identycznej formie (pisowni, wymowie), ale różnym znaczeniu^[4]::

der Führer (szwajc. kierowca, niem. wódz, przewodnik)
der Hausmeister (szwajc. właściciel domu, niem. dozorca, stróż)
der Rock (szwajc. suknia, niem. spódnica)
springen (szwajc. biec, niem. skakać)

W zakresie gramatyki

Różnice w użyciu rodzajnika^[5]:

der Butter (niem. die Butter, pol. masło)
der Dessert (niem. das Dessert)
der Radio (niem. das Radio)
der Taxi (niem. das Taxi)
das E-Mail (niem. die E-Mail)

Różnice w tworzeniu liczby mnogiej rzeczowników^[5]:

die Bogen (niem. die Bögen, pol. łuki)
die Pärke (niem. die Parks, pol. parki)

Różnice w rekcji czasowników^[6]:

sich jemandem annehmen (niem. sich jemandes annehmen, pol. zatroszczyć się o kogoś)
jemandem anrufen (niem. jemanden anrufen, pol. zadzwonić do kogoś)
Sorge tragen zu etwas (niem. Sorge tragen für etwas, pol. zatroszczyć się o coś)

Czasownik posiłkowy sein zamiast haben w czasie Perfekt^[7]:

Ich bin auf dem Bett gesessen.

W zakresie słowotwórstwa

Różnice w tworzeniu złożeń^[6]:

das Mittelklasshotel (niem. Mittelklassehotel, pol. hotel klasy średniej)
der Rindsbraten (niem. Rinderbraten, pol. pieczeń wołowa)
das Tagblatt (niem. Tageblatt, pol. gazeta codzienna)
der Zeigfinger (niem. Zeigefinger, pol. palec wskazujący)

Różnice w tworzeniu zdrobnień^[6]:

Niemieckim sufiksom -chen i -lein odpowiada w niemczyźnie szwajcarskiej -li, np. Bretzeli (precelek), Hockerli (taboret), Leckerli (smakołyk).

W zakresie ortografii

Carosserie (niem. Karosserie)
Buffet (niem. Büfett)^[7]

W zakresie wymowy

wymowa niemieckiego ich-Laut jako ach-Laut, np. nicht [n i x t]
wymowa końcowego -ig jako [-ik], por. König.
W niektórych wyrazach samogłoski krótkie są wymawiane jako długie, np. brachte, a samogłoski długie wymawiane jako krótkie, np. Kino^[8].

Przypisy

↑ ^a ^b NorbertN. Morciniec NorbertN., Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, 2020, s. 35-36 [dostęp 2024-02-16] (pol.).
↑ NorbertN. Morciniec NorbertN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 204-205 [dostęp 2024-02-27] (pol.).
↑ NorbertN. Morciniec NorbertN., Historia języka niemieckiego, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, 2021, s. 208-209 [dostęp 2024-02-16] (pol.).
↑ ^a ^b NN. Morciniec NN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 209 (pol.).
↑ ^a ^b NN. Morciniec NN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 207 (pol.).
↑ ^a ^b ^c NN. Morciniec NN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 208 .
↑ ^a ^b Sprachen in der Schweiz – Was spricht man wo? | PONS [online], de.pons.com [dostęp 2024-02-16] (niem.).
↑ NN. Morciniec NN., Historia języka niemieckiego, 2021, s. 206-207 (pol.).