Urodziła się w rodzinie żydowskiej, jako córka Hermanna Preissa, magistra farmacji w Stryju, i Berty z Salzerbergów, córki Marjem i Izaaka, właściciela dóbr w Nowym Siole[3]. W styczniu 1920 wyszła za mąż za adwokata i doktora filozofii Chaima Nute Brüstigera[4]. W 1923 rozstała się z mężem, brak jest jednak informacji o rozwodzie, prawdopodobnie więc pozostawała formalnie w związku małżeńskim aż do śmierci Chaima w 1932[4]. W 1920 ukończyła gimnazjum we Lwowie, a w 1926 studia historyczne na Wydziale HumanistycznymUniwersytetu Jana Kazimierza, doktorat pt. Mikołaj Lasocki obroniła w 1926 pod kierunkiem prof. Jana Ptaśnika[5]. Następnie w latach 1927–1928 kontynuowała naukę w Paryżu[6].
Po powrocie ze stypendium w Paryżu nie zdecydowała się kontynuować pracy naukowej i poświęciła się działalności komunistycznej[7]. W 1928 zdała egzamin pedagogiczny.
Nielegalna działalność komunistyczna (1927–1939)
Po powrocie z Francji zaczęła pracować jako nauczycielka historii w żydowskim gimnazjum Chaima Epsztajna w Wilnie oraz w seminarium nauczycielskim „Tarbut”. Działała również w Związku Zawodowym Nauczycieli Szkół Średnich[8]. W 1929 została zwolniona z pracy za organizację strajku nauczycieli[8].
Od 1927 działała w Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR) i w komórce techniki partyjnej Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU), autonomicznej sekcji Komunistycznej Partii Polski. Od połowy tego roku zasiadała w egzekutywie Komitetu Obwodowego MOPR. Od 1931 działała w Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy[8]. Od kwietnia 1931 była wydawcą i redaktorem legalnego tygodnika komunistycznego „Przegląd Współczesny”. W październiku 1931 pismo zostało zdelegalizowane za propagowanie komunizmu, a Brystigerowa została skazana na dwa tygodnie więzienia za redagowanie tygodnika[8]. Od 1932 była funkcjonariuszem partyjnym (tzw. funkiem – etatowym działaczem partii), pełniąc kolejno funkcje sekretarza propagandy i agitacji Komitetu Obwodowego KPZU we Lwowie, Przemyślu, Drohobyczu i od września 1932 ponownie we Lwowie.
Za działalność w nielegalnych strukturach KPP w październiku 1932 została aresztowana i skazana w tzw. procesie Berkowicza (od nazwiska działacza komunistycznego Leonarda Berkowicza) na 10 miesięcy więzienia[9]. Po zwolnieniu została członkiem egzekutywy KC MOPR. Obsługiwała obwody wołyński i stanisławowski tej organizacji. Pod koniec 1934 została na krótko zawieszona w prawach członka partii. Po złożeniu samokrytyki latem 1935 objęła funkcję sekretarza Komitetu Okręgowego KPZU Stryj-Sambor. Od 1935 zajmowała się problematyką chłopską i rolną w Centralnej Redakcji KPZU we Lwowie.
W 1936 została sekretarzem Komitetu Centralnego MOPR Zachodniej Ukrainy. Miała się zajmować utworzeniem Frontu Ludowego na Ukrainie, czyli koalicji komunistów z innymi partiami lewicy[8]. Organizowała prokomunistyczny Kongres Pracowników Kultury we Lwowie w maju 1936. W kwietniu 1937 została kolejny raz aresztowana i skazana na 6 lat więzienia (kara została jedna potem obniżona i wyszła na wolność 2 kwietnia 1939)[8]. W czasie odbywania kary była starostą komuny więziennej (grupy więźniów odbywających wyroki za działalność komunistyczną)[8]. Ze względu na pobyt w więzieniu ominęła ją czystka wśród polskich komunistów, której dokonywano wówczas na polecenie Stalina[8].
Jej departament zajmował się organizacjami młodzieżowymi i społecznymi, partiami politycznymi (np. PSL, PPS), a także Kościołem katolickim i innymi związkami religijnymi, instytucjami kulturalnymi i oświatowymi[11]. Teoretycznie departament miał charakter operacyjny, nie śledczy, pracownicy mieli rozpracowywać, aresztować i dokonywać jedynie wstępnych przesłuchań, a następnie przekazywać do Departamentu Śledczego[11]. Najważniejszym zadaniem była walka z Kościołem katolickim. W ramach realizacji tego zadania Brystiger opracowała szeroką strategię walki z Kościołem i dążyła do rozbudowania sieci informatorów[11].
Z uwagi na przypisywany jej sadyzm i rzekome stosowanie tortur wobec przesłuchiwanych więźniów UB znana jest jako „krwawa Luna”[12][13], jednak w świetle obecnych badań, niektórzy z badaczy wskazują na brak dowodów na to, by stosowała przemoc podczas przesłuchań lub by wykazywała sadystyczne skłonności[14][15]. Brystigerowa nie zajmowała się akowskim podziemiem zbrojnym, gdzie najwięcej było spraw trudnych, w tym śmiertelne[16]. Jako dowód sadystycznych skłonności Brystigerowej cytowany jest fragment wspomnień Anny Rószkiewicz-Litwinowiczowej: „Julia Brystygierowa słynęła z sadystycznych tortur zadawanych młodym więźniom, była zdaje się zboczona na punkcie seksualnym i tu miała pole do popisu”[17]. Anna Rószkiewicz-Litwinowiczowa nie była jednak przesłuchiwana przez Julię Brystiger[18]. Twierdzi, że usłyszała tę opowieść od innego żołnierza AK, brak jest jednak informacji czy ten inny żołnierz był przesłuchiwany i co dokładnie powiedział[18]. Inną przypisywaną Brystiger zbrodnią jest śmiertelne pobicie członka PSL Bolesława Szafarzyńskiego[11]. Szafarzyński został dotkliwie pobity przez UB, jednak nie było to pobicie śmiertelnie. Jego proces toczył się w Olsztynie, a nie w Warszawie, gdzie pracowała wówczas Brystiger[19].
Badacze wskazujący na brak jej udziału w śledztwie, nie odnoszą się jednak do źródeł archiwalnych, zgromadzonych w zasobie Instytutu Pamięci Narodowej, dotyczących śledztwa przeciw niemu. Ich relacje są zatem pozbawione odniesień źródłowych[20][11][21]. Tymczasem, jak wielokrotnie cytowano, Brystiger zarzuca się, że w wyniku śledztwa prowadzonego przez nią, Szafarzyński „stanowił (...) widok przerażający. Jądra miał na wysokości kolan. Brystygierowa wsadzała mu przyrodzenie do szuflady, następnie zatrzaskiwała i bez opamiętania biła”[22]. Podsumowując, trudno jest ustalić, czy rzeczywiście Brystigerowa dla własnej przyjemności znęcała się nad więźniami. Nie ma wątpliwości jednak, że o wszelakich torturach wiedziała i je aprobowała[23].
Julia Brystiger zajmowała się prowokacjami, agenturą w tym i innych środowiskach (środowisko literacko-artystyczne i inteligenckie), inspirowała tamże rozłamy, jednak nie prowadziła bezpośrednio śledztw i nie przesłuchiwała formalnie, choć wielokrotnie rozmawiała z aresztowanymi. Z pewnością była także świadoma przemocy i tortur, które miały miejsce w więzieniach UB[18]. Klasycznym przykładem[potrzebny przypis] jej postępowania w odniesieniu do tych środowisk była sprawa Pawła Jasienicy, w odniesieniu do którego spowodowała jego zwolnienie, choć groziła mu kara śmierci, uznając, że bardziej będzie przydatny dla reżimu komunistycznego i realizowanych przez nią celów jako żywy[24]. W październiku 1946 przesłuchiwała Zygmunta Augustyńskiego, redaktora naczelnego „Gazety Ludowej”[25]. Gdy Augustyński odrzucił propozycję Brystigerowej podpisania zobowiązania do współpracy z UB w zamian za uwolnienie[25], został w pokazowym procesie skazany na 15 lat więzienia[26].
W 1957 w związku z procesami byłych funkcjonariuszy UB planowano pociągnąć ją do odpowiedzialności karnej. Odeszła z resortu bezpieczeństwa 16 listopada 1956. Próbowała później swoich sił jako pisarka (pod pseudonimem literackim Julia Prajs), wydała m.in. powieść Krzywe litery. Pracowała w Państwowym Instytucie Wydawniczym jako redaktor. W szpitalu poznała niewidomą siostrę zakonną Bonifację Goldman[28][29], a przez nią – środowisko skupione wokół zakładu dla niewidomych w Laskach. Gościła tam wielokrotnie, spotykając się z tamtejszymi duszpasterzami. Inwigilowana przez Służbę Bezpieczeństwa zrezygnowała z wizyt[30].
Jej mężem był od 1920 działacz syjonistyczny, doktor prawa i filozofii Chaim Nuta Brüstigier (1890–1932), z którym miała syna Michała (1921–2016), muzykologa.
O jej życiu i działaniu opowiada książka Iwony Kienzler „Krwawa Luna i inni”, gdzie poruszane są również losy innych funkcjonariuszy, np. Stefana Michnika czy Józefa Różańskiego[35].
Uwagi
↑Znana także pod nazwiskami: Brystygier, Brystyger, Bristiger(owa), Brüstiger, Briestiger, pseudonimami: Luna, Krwawa Luna, Daria, Ksenia, Maria, a jej pseudonim literacki brzmiał Julia Prajs.
↑W zbiorze reportaży Marka Łuszczyny pt. „Zimne. Polki, które nazwano zbrodniarkami”, w rozdziale „Niewidzialna” (s. 57) podana data śmierci Julii Brystiger to 9 listopada 1975.
Przypisy
↑Ryszard Terlecki, Tarcza i miecz komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944-1990, Kraków 2007, s. 364.
↑Czesław Grzelak, Henryk Stańczyk, Stefan Zwoliński, Armia Berlinga i Żymierskiego, Warszawa 2009, s. 42.
↑Joanna Pisulińska, Doktoraty historyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza 1918-1939, [w:] Wielokulturowe środowisko historyczne Lwowa w XIX i XX w., t. 1, red. Jerzy Maternicki, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2004, s. 233–249.
↑Por. Tomasz Targański, Ciemna strona Luny; [w:] „Polityka”, 2016, nr 38, s. 54–56.
↑Andrzej Friszke: Między wojną a więzieniem. Młoda inteligencja katolicka 1945–1953. Brak numerów stron w książce
↑Anna Rószkiewicz-Litwinowiczowa: Trudne decyzje. Kontrwywiad Okręgu Warszawa AK 1943–1944, więzienie 1949–1954. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1991, s. 106. ISBN 83-06-02085-5.
↑Patrycja Bukalska twierdziː "Nie znalazłam relacji na temat osobistego znęcania się nad więźniami przez Lunę, a te, które są znane, albo się nie potwierdzają, albo ich oryginalne źródło jest nieznane". W swojej książce nie cytuje jednak chociażby akt procesowych wspomnianego już Bolesława Szafarzyńskiego, które znajdują się w zasobie archiwalnym IPN (sygn. IPN Ol 8/830-837; IPN BU 1019/948-950), co może świadczyć o niezapoznaniu się z nimi. W przypadku gdyby informacje o braku udziału Brystygier znajdowały się w powyższych aktach, z pewnością taka informacja znalazłaby się w przypisie jej książki. Por.ː https://weekend.gazeta.pl/weekend/7,177342,20864979,sadystka-nimfomanka-twarz-komunistycznej-bezpieki-jak-powstala.html
↑Piotr Zaremba. Luna: zabawa w Boga. „wSieci”. 5–11 XII, 2016.brak numeru strony
↑M.P. z 1945 r. nr 44, poz. 109. „za działalność w konspiracji, udział w walkach partyzanckich i za zasługi w organizowaniu służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej”.
