Iwan Groźny (ros. Iwan Groznyj; Иван Грозный) – radziecki film historyczny z 1944 roku w reżyserii Siergieja Eisensteina.

Powstanie filmu było związane z prowadzoną w ZSRR kampanią gloryfikacji postaci Iwana IV Groźnego, który był ulubioną postacią historyczną Stalina^[1]. Początkowo reżyser planował nakręcenie trzech części filmu. Pierwsza, Iwan Groźny miała premierę 16 stycznia 1945 roku^[2]. Jej przesłanie – Iwan Groźny jako wielki człowiek, dążący, wbrew przeciwnościom do umocnienia Rosji i zmuszony na tej drodze podejmować trudne decyzje – nie budziło zastrzeżeń^[3]. Część ta zyskała aprobatę Stalina, została też uhonorowana Nagrodą Stalinowską^[2].

Ukończona dwa lata później, w 1946 roku, część kolejna pt. Spisek bojarów pokazywała przeprowadzaną z pomocą opryczników walkę Iwana Groźnego o władzę; była też bardziej mroczna i dynamiczna od części pierwszej, mniej natomiast posągowa^[3]. Spotkała się ona z ostrą krytyką, można było bowiem uznać ukazaną w filmie krwawą opryczninę za analogię do stalinowskiej przemocy, a brutalnego cara za odpowiednik Stalina^[2][3]. Eisenstein, obawiając się poważnych oskarżeń o nieprawomyślność, wyraził wolę wprowadzenia do filmu poprawek i listopadzie 1946 napisał list, w którym prosił Stalina o udzielenie mu takiej możliwości. Stalin spotkał się z reżyserem oraz grającym cara w filmie Eisensteina aktorem Nikołajem Czerkasowem 25 lutego 1947 roku na Kremlu w towarzystwie Wiaczesława Mołotowa i Andrieja Żdanowa. W czasie rozmowy film został całkowicie skrytykowany, reżyserowi odmówiono też pozwolenia na wprowadzenie poprawek oraz nakręcenie planowanej części trzeciej^[2]. Eisenstein bardzo przeżył odrzucenie drugiej części, dostał zawału serca (kolejny zawał, którego doznał rok później miał okazać się dla reżysera śmiertelny)^[4]. Premiera Spisku bojarów odbyła się dopiero w 1958 roku^[5].

• Nikołaj Czerkasow – car Iwan IV Groźny
• Ludmiła Celikowska – caryca Anastazja Romanowna
• Michaił Kuzniecow – Fiodor Basmanow
• Sierafima Birman – Eufrozyna Staricka
• Pawieł Kadocznikow – książę Włodzimierz, syn Starickiej
• Michaił Nazwanow – książę Kurbski
• Andriej Abrikosow – bojar Fiodor Koliczew
• Michaił Żarow – Maljuta Skuratow
• Amwrosij Buczma – Aleksiej Basmanow
• Wsiewołod Pudowkin – Jurodiwyj

• Car (film)

• Iwan Groźny w bazie Filmweb