WKS Gryf Toruń – wielosekcyjny polski klub sportowy funkcjonujący w latach 1921–1970 w Toruniu. W okresie międzywojennym jeden z największych i najsilniejszych klubów na Pomorzu. Zlikwidowany w 1970 roku.
16 sierpnia 1921 przy toruńskim garnizonie wojskowym powstało Wojskowe Koło Sportowe, założone przez por. Jana Brzezińskiego[1].
22 lipca 1922 koło zostało przekształcone w pełnoprawny klub sportowy – Wojskowy Klub Sportowy Toruń.
W następnym roku doszło do kolejnych przemian, bowiem z chwilą przeniesienia z Grudziądza do Torunia Dowództwa Okręgu Korpusu, został zlikwidowany działający do tej pory w Grudziądzu Klub Sportowy "Gryf", a jego nazwa przypisana została do WKS Toruń. Zatwierdzono to na Walnych Zebraniach w dniach 5. i 25. października: "były WKS Toruń został przemianowany na Wojskowy Klub Sportowy Gryf z siedzibą w Toruniu". Na prezesa klubu powołano płk. Grabowskiego (Komendanta Obozu Warownego Toruń). Klub od razu powołał do życia dwie sekcje: piłki nożnej i szermierczą oraz przystąpił do organizacji kolejnych sekcji: hippicznej, lekkiej atletyki, łyżwiarskiej i tenisowej[2].
W kwietniu 1930 WKS Gryf połączył się z Amatorskim Klubem Sportowym Toruń (który funkcjonował zaledwie około roku)[3]. Fuzja klubów oznaczała zmianę nazwy i odtąd klub występował jako Wojskowo-Amatorski Klub Sportowy Gryf Toruń.
Rok po tej fuzji WAKS Gryf Toruń wchłonął część TKS Toruń i zmienił po raz kolejny nazwę, tym razem na Wojskowo-Cywilne Zrzeszenie Sportowe Gryf Toruń[4].
Zmiany nazwy
pierwsza: Wojskowe Koło Sportowe od 1922: Wojskowy Klub Sportowy Toruń od 1923: Wojskowy Klub Sportowy Gryf Toruń od 1930: Wojskowo-Amatorski Klub Sportowy Gryf Toruń od 1931: Wojskowo-Cywilne Zrzeszenie Sportowe Gryf Toruń od 1932: Wojskowy Klub Sportowy Gryf Toruń
Udział w rozgrywkach piłki nożnej
Był jednym z jedenastu klubów założycielskich Toruńskiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej, który w styczniu 1923 wyodrębnił się ze związku Poznańskiego OZPN celem przeprowadzenia rozgrywek na Pomorzu.
Pierwsze sezony (1923–1926)
W pierwszym rozegranym sezonie (1923) pomorskie kluby podzielono na Klasę A (4 drużyny) i Klasę B (dwie grupy po 4 drużyny każda). O piłkarskiej sile Torunia świadczy fakt, że aż trzy drużyny Klasy A pochodziły z tego miasta. Gryf okazał się z nich najsłabszy, a na dodatek dał się wyprzedzić Powiwojowi Grudziądz i spadł do Klasy B[5]. Nastąpiło to na własne życzenie, ponieważ na boisku Gryf pokonał Powiwoja dwukrotnie (3:2 i 4:0), niestety w tym drugim meczu wystawił nieuprawnionego zawodnika i mecz został zweryfikowany jako walkower 0:5[6].
Klub nie wykorzystał też szansy jaką była likwidacja Powiwoja, w związku z czym odbyły się dodatkowe rozgrywki o miejsce w Klasie A. Do tego postanowiono ją powiększyć, więc o 2 miejsca zagrało 5 drużyn – wicemistrzowie grup Klasy B, dwie nowe drużyny z Grudziądza, oraz Gryf. W tym gronie Gryf cztery razy wygrał, odniósł tyle samo porażek, w efekcie czego zajął 3. miejsce – najwyższe niepremiowane awansem[7].
W niższej klasie klub spędził jeden sezon: z kompletem zwycięstw wygrał Grupę II, a w meczu barażowym dwukrotnie pokonał drużynę z Grupy I – Zucha Toruń (Była to dopiero trzecia drużyna tej grupy, gdyż dwa pierwsze miejsca zajęły rezerwy klubów Klasy A, które nie miały prawa awansu). Same zwycięstwa i bilans bramek w sezonie 32:8 w 6 meczach – to świadczy o całkowitej dominacji Gryfa[8].
Ze względu na przygotowania reprezentacji kraju do występów na Igrzyskach VIII Olimpiady w Paryżu (gdzie zresztą Polska przegrała już pierwszy mecz, z Węgrami 0:5), PZPN przesunął centralną rundę mistrzostw sezonu 1924 na 1925. W związku z tym mistrzowie okręgów w poszczególnych klasach A wystąpili w Mistrzostwach Polski rok później, a z tego samego powodu w 1925 pauzowała cała Klasa A – w tym Gryf.
W 1926 Klasę A utworzyło 6 drużyn (3 z Torunia, 2 z Bydgoszczy i jedna z Grudziądza), a Gryf zajął w niej 3. miejsce[9].
Kolejny sezon był ostatnim w starym systemie rozgrywek. W pięciozespołowej Klasie A Gryf był na 2. miejscu (2 mecze: zwycięstwo i remis), gdy rozgrywki zawieszono[10].
Z powodu nieprawidłowości w zarządzie oraz złej organizacji rozgrywek zarząd TOZPN podał się do dymisji. Rozgrywki anulowano i powtórzono ale ich nie dokończono.
Źródło: PiotrP.ChomickiPiotrP., LeszekL.ŚledzionaLeszekL., EdwinE.KowszewiczEdwinE., Piłka nożna na polskim Pomorzu 1920–1939. Brak numerów stron w książce
Okres centralnej ligi (1927–1939)
Piłkarze Gryfa przed meczem (1937)
W 1931 po rozwiązaniu TKS Toruń cała sekcja piłkarska została przekazana Gryfowi. Większość najlepszych piłkarzy poprosiła o przyjęcie do Polonii Warszawa. Zaowocowało to pierwszym mistrzostwem Pomorza, a potem, z krótka przerwą, pozwoliło całkowicie zdominować rozgrywki.
Rozgrywek nie dokończono ze względu na wybuch wojny.
Źródło: PiotrP.ChomickiPiotrP., LeszekL.ŚledzionaLeszekL., EdwinE.KowszewiczEdwinE., Piłka nożna na polskim Pomorzu 1920–1939. Brak numerów stron w książce
Na arenie ogólnopolskiej klub odstawał jednak od reszty zespołów. Kryterium geograficzne w eliminacjach do Ligi powodowało, że Mistrz Pomorza musiał zawsze grać z mistrzami okręgów zdecydowanie wyżej notowanych niż okręg pomorski, o dłuższej tradycji i lepszej organizacji i mających już inne swoje drużyny w I lidze. Najczęściej był to okręgi Poznański, Warszawski i Łódzki, a dwukrotnie okręgi Śląski i Poznański. Słabość drużyn pomorskich podkreślał fakt, że tylko dwukrotnie drużyny, które pokonywały Gryfa w eliminacjach, były w stanie awansować do I ligi.
Najbliżej awansu klub był w 1937 i był to zdecydowanie najlepszy występ jakiegokolwiek pomorskiego klubu w eliminacjach. Gryf przegrał awans jednym punktem, wygrywając u siebie dwa mecze i jeden remisując, oraz uzyskując dwa wyjazdowe remisy w Warszawie i Poznaniu. Stoczył dwa pasjonujące pojedynki z Polonią Warszawa (najpierw remisując w Warszawie 4:4, a potem pokonując ją w Toruniu 1:0), która ostatecznie wygrała całe eliminacje i awansowała do I Ligi.
Źródło: PiotrP.ChomickiPiotrP., LeszekL.ŚledzionaLeszekL., EdwinE.KowszewiczEdwinE., Piłka nożna na polskim Pomorzu 1920–1939. Brak numerów stron w książce
*Oznacza drużynę, która awansowa do I Ligi.
1Bilans uwzględnia walkower 0:3 za nierozegrany mecz z Legią Poznań.
We wrześniu 1939, po wybuchu II wojny światowej, działalność klubu została zawieszona.
Czasy powojenne (po 1945)
Po zakończeniu II wojny światowej klub został odrodzony. W latach 50. wędrował między II a V ligą, nigdzie nie mogąc zagościć na dłużej. W latach 60. ustabilizował się w III lidze, chociaż też przydarzały się krótkotrwałe spadki. Ale też raz zagrał w eliminacjach do II ligi – zdecydowanie je przegrywając.
W tym okresie Gryf znajdował się w cieniu lokalnego rywala Pomorzanina Toruń, który jako klub branżowy (kolejarski) miał o wiele większe możliwości. Gryf co prawda był klubem wojskowym ale po pierwsze oznaczało to, że grywali tam głównie powoływani do wojska, więc była spora rotacja składu, a po drugie: najlepsi piłkarze powoływani byli do innych klubów i drużyn wojskowych, które dla władz wojskowych i państwowych miały większa znaczenie. Przez większość sezonów Gryf grał w niższej klasie rozgrywkowej niż Pomorzanin, a gdy w końcu trafiły na siebie, z 8 sezonów które kluby spędziły razem tylko 2 razy to Gryf kończył sezon wyżej.
Bezpośrednia rywalizacja Gryfa i Pomorzanina w latach 60. XX wieku.
x
1961/1962
1962/1963
1963/1964
1964/1965
1965/1966
1966/1967
1967/1968
1968/1969
1969/1970
3 liga
1. GRY 4. POM
4. POM 5. GRY
1. POM 9. GRY
1. POM 8. GRY
6. POM 8. GRY
10. POM
13. POM 14. GRY
4 liga
1. POM 3. GRY
1. GRY
6. GRY 16. POM
GRY= Gryf, POM = Pomorzanin. Cyfra oznacza miejsce w tabeli.
1W turnieju zagrali zwycięzcy grup okręgu bydgoskiego: oprócz Gryfa: Stal/Czarni Nakło, OWKS/Zawisza II Bydgoszcz, Unia/Celuloza Włocławek i Unia/Mątwy Inowrocław. Jedna drużyna awansowała do II ligi, druga przechodziła do barażu z drużyną II-ligową gdzie albo awansowało się do II ligi albo do nowej III ligi), pozostałe drużyny nie awansowały do nowej III ligi.
2Gryf zajął 4. miejsce w IV grupie eliminacyjnej, wyprzedzając tylko Lechię Zielona Góra. Awans uzyskała Polonia Gdańsk, 2. miejsce zajęli Czarni Słupsk, 3. miejsce Czarni Szczecin.
W 1970 władze wojskowe podjęły decyzję o reorganizacji wojskowego sportu w kraju. Postanowiono zostawić tylko najsilniejsze kluby (Legia Warszawa, Śląsk Wrocław, Zawisza Bydgoszcz, Wawel Kraków i Grunwald Poznań) a pozostałe rozwiązać. Refleksem wykazali się działacze Elany Toruń, która grała ówcześnie poziom niżej od Gryfa i wystąpili z projektem połączenia klubów. 11 lipca 1970 powstał Wojskowo-Zakładowy Klub Sportowy Gryf Elana Toruń – i chociaż pierwsza jego drużyna zagrała w lidze okręgowej (w miejsce WKS Gryf) a druga drużyna w klasie A (w miejsce ZKS Elana) – to historia Gryfa dobiegła końca[11].
Inne sekcje
Siatkówka kobiet
Siatkarki WKS Gryf Toruń w 1935. Stoją od lewej: Maria Skrzypnik, Kopycińska, Rynkowska, Markiewiczówna, Boltówna, Neblasówna, Korzyńska.Drużyna siatkarek WKS Gryf Toruń na Mistrzostwach Polski 1937. Stoją od lewej: Niklasówna, Suplicka, Rynkowska, Bolt, Kopycińska, Lilje, Maria Skrzypnik.
Wystąpiły również w kolejnym turnieju (w 1936 turniej finałowy się nie odbył ponieważ dokonywano reorganizacji rozgrywek i z boisk otwartych przechodzono do hal), tym razem zajmując 5. miejsce w gronie 8 zespołów.
W 1938 z niewiadomych przyczyn Pomorze nie miało swojego przedstawiciela w turnieju finałowym a w roku następnym (1939) eliminacje wygrały siatkarki Pomorzanina Toruń i to one zagrały w finałach.
Do kolejnego finału w 1935 drużyna się nie zakwalifikowała (eliminacje wygrał Sokół Toruń), a w roku następnym turniej finałowy się nie odbył ponieważ dokonywano reorganizacji rozgrywek i z boisk otwartych przechodzono do hal.
Sekcja siatkarzy istniała także po 1945 roku i w 1970 została przejęta przez Elanę.
Hokej na lodzie
Choć o hokeju w Gryfie można mówić szerzej dopiero przy okazji utworzenia w grudniu 1931 sekcji hokejowej, to pamiętać należy o epizodzie związanym z fuzją Gryfa i AKS z 1929 – ten drugi klub posiadał bowiem sekcję hokejową. O wcześniejszych działaniach hokejowych w Gryfie świadczą doniesienia prasowe, relacjonujące np. przebieg meczu TKS Toruń – WAKS Gryf (4:3). W kolejnych latach sekcja hokejowa Gryfa wzmacniała się w miarę wzrastających kłopotów TKS Toruń[4].
W 1936 klub przejął zlikwidowaną sekcję hokeja KS Strzelec Toruń. Następstwem takiego wzmocnienia było zdobycie w sezonie 1936/1937 tytuł mistrza Pomorza. W eliminacjach do mistrzostw Polski w styczniu 1937 przeciwnikiem był AZS Poznań, ale oba mecze zakończyły się porażkami: w Toruniu 2:4 (1:2, 0:0, 1:2), w rewanżu w Poznaniu 0:4 (0:3, 0:0, 0:1)[4].
W sezonie 1959/60 w turnieju finałowym grupy IV eliminacji rozgrywek o awans do II ligi Gryf zajął ostatnie czwarte miejsce. W kolejnym sezonie, na tym samym etapie rozgrywek, w eliminacjach do ligi międzywojewódzkiej (dawna II liga) Gryf uzyskał upragniony awans, a kolejny sezon był w wykonaniu beniaminka II ligi jeszcze większym sukcesem. Gryf zajął drugie miejsce w grupie północnej II ligi, co dało mu możliwość gry w turnieju barażowym o awans do I ligi. Klub zajął w tych zawodach ostatnie miejsce i odpadł z dalszego etapu rozgrywek. Była to jak dotąd jedyna chwila w dziejach toruńskiego hokeja, w której zaistniała teoretyczna możliwość występowania dwóch toruńskich drużyn w najwyższej klasie rozgrywkowej – w tym samym bowiem czasie Pomorzanin, który zajął piąte miejsce w I lidze, przygotowywał się do walki o utrzymanie w lidze, w ramach kolejnej fazy turniejów barażowych.
Kolejne dwa lata to dla drużyny Gryfa okres o wiele trudniejszy. W sezonie 1962/63 Gryf zajął trzecie miejsce w grupie północnej II ligi, przegrywając rywalizację o awans do I ligi. Po zakończeniu kolejnego sezonu II ligi, wiosną 1964, drużyna została wycofana z rozgrywek, a sekcję hokeja na lodzie rozwiązano.
PiotrP.ChomickiPiotrP., LeszekL.ŚledzionaLeszekL., EdwinE.KowszewiczEdwinE., Piłka nożna na polskim Pomorzu 1920–1939, Historia sportu 2, Mielec: NADA, 2016, ISBN 978-83-65043-05-4.
PiotrP.BednarczykPiotrP., ZdzisławZ.RaczyńskiZdzisławZ., Toruński Klub Piłkarski Elana Toruń 1968-2018, Toruń 2018, ISBN 978-83-8019-349-9.
