Fundusz emerytalny – instytucja finansowa obejmująca środki pieniężne wpłacane przez uczestników, gromadzone i wspólnie inwestowane, z zastrzeżeniem zapewnienia maksymalnego stopnia bezpieczeństwa i rentowności dokonywanych lokat, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego lub po przepracowaniu określonej liczby lat^[1][2]. Jest to de facto rodzaj wyspecjalizowanego funduszu inwestycyjnego, choć formalnie stanowi odrębny od niego typ instytucji finansowej, działający na podstawie odrębnej ustawy. Uczestnikiem może być wyłącznie osoba fizyczna.

W Polsce jest to osoba prawna stanowiąca odrębną masę majątkową, utworzoną ze środków pieniężnych gromadzonych na kontach jego członków, tworzona w drodze wpisu do rejestru prowadzonego przez Sąd Okręgowy w Warszawie oraz zarządzana i reprezentowana przez towarzystwo emerytalne działające na podstawie ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. z 2023 r. poz. 930).

Członkowie funduszu posiadają jednostki rozrachunkowe zapisane na ich indywidualnych rachunkach, których wartość jest wyceniana każdego dnia roboczego w oparciu o aktualną wartość rynkową aktywów funduszu i sumę jednostek rozrachunkowych zapisanych na rachunkach prowadzonych przez dany fundusz, który inwestuje posiadane środki w instrumenty finansowe dopuszczone przez obowiązujące przepisy i w granicach dopuszczonych limitów^[3][4].

 Osobny artykuł: System emerytalno-rentowy w Polsce.

Fundusz emerytalny może być utworzony jako:

• otwarty fundusz emerytalny (OFE) – zarządzany przez powszechne towarzystwo emerytalne
• dobrowolny fundusz emerytalny (DFE) – zarządzany przez powszechne towarzystwo emerytalne
• pracowniczy fundusz emerytalny (PFE) – zarządzany przez pracownicze towarzystwo emerytalne^[5]

Fundusze emerytalne działają w oparciu o ustawę o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych uchwaloną w ramach reformy systemu emerytalnego w 1999 roku, pozwalając na gromadzenie środków pieniężnych na emeryturę w tzw. II filarze (OFE) i III filarze (DFE, PFE)^[6].

Raz do roku fundusz emerytalny ma obowiązek przesłać członkowi funduszu informację o środkach znajdujących się na jego rachunku, terminach dokonanych wpłat składek i wypłat transferowych, wynikach działalności lokacyjnej funduszu, zasadach polityki inwestycyjnej i celu inwestycyjnym funduszu, wraz ze wskaźnikami, do których są porównywane osiągane przez fundusz stopy zwrotu. Informacja jest przesyłana w trybie i formie uzgodnionych z członkiem funduszu.

Środki zgromadzone w funduszu podlegają dziedziczeniu lub nabyciu przez osobę wskazaną przez członka funduszu w dyspozycji na wypadek śmierci. Członek funduszu wyznacza tzw. osoby uposażone (w niektórych funduszach zwane beneficjentami), którym są przekazywane środki z funduszu po śmierci członka, niezależnie od dziedziczenia spadku. W sytuacji, gdy nie ma uposażonych (beneficjentów), środki z funduszu wchodzą w skład masy spadkowej i są dziedziczone przez spadkobierców zmarłego członka funduszu. Dziedziczenie odbywa się wyłącznie na wniosek spadkobiercy lub osoby uposażonej^[7].

Pod warunkiem istnienia wspólności majątkowej, środki z OFE i PFE wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków:

Po śmierci osoby posiadającej konto w OFE połowa środków jest przelewana na osobiste konto OFE lub PFE współmałżonka. Druga połowa jest dziedziczona zgodnie z zasadami prawa spadkowego i podlega przekazaniu spadkobiercy lub innej osobie uposażonej, wskazanej podczas przystępowania do OFE lub PFE^[8].

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 2009 roku, jeśli współmałżonek nie posiada konta OFE lub PFE, to dziedziczenie pierwszej połowy kwoty wiąże się z koniecznością założenia takiego konta^[9]