W Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu chilijskiego uzyskał ponadto licencjat z filozofii; w Centro de Estudios Humanísticos de la Escuela de Ingeniería wysłuchał wykładów Roberto Torrettiego(inne języki)[11] – filozofa zaliczanego do największych chilijskich myślicieli XX wieku, znawcy dzieł Kanta[12].
W Santiago kontynuował badania, włączając do nich Francisco Varelę, początkowo studenta, a wkrótce pracownika uniwersytetu. Badania zmierzały do wyjaśnienia przebiegu procesów poznawczych i ich roli w kształtowaniu się świadomości i samoświadomości.
Tematyka pierwszych publikacji: Jak zwierzęta widzą? Kto widzi prawdziwy kolor?[a][14] Oczy złożone 1969 – „The fine structure of the visual system of the honeybee”, 1971 – F. Varela, „Self-consciousness: Adaptation or epiphenomenon?”,
Wśród kolejnych opublikowanych przez niego prac wymienia się artykuły nt. procesu wzrokowego poznawania obserwowanego otoczenia przez pszczoły miodne (np. 1972 – H. Maturana, F. Varela, S. Frenk, Size constancy and the problem of perceptual spaces).
Varela wskazywał, że istota świadomości jest trudna do wyjaśnienia (jest od wieków przedmiotem sporów myślicieli), ponieważ nie może być rozwiązana metodami obiektywnymi, z wykorzystaniem danych dostępnych wyłącznie „z zewnątrz” – gromadzonych przez behawiorystów w czasie obserwacji zachowań, interpretacji mowy ciała i mimiki (zob. np. prace P. Ekmana) lub przez neuronaukowców, stosujących takie nowoczesne techniki badań laboratoryjnych, jak EEG, MEG, PET lub MRI, w tym fMRI. Dowodził, że w czasie badania świadomości człowieka konieczne i możliwe jest stosowanie również „perspektywy pierwszoosobowej”, że opis stanów własnego umysłu dostarcza niezbędnych „danych z wewnątrz”. Źródło takich danych jest z konieczności subiektywne, lecz mogą one być wiarygodne (jednoznaczne i powtarzalne), jeżeli badana osoba jest dobrze przygotowana do analizowania własnego samopoczucia, a naukowiec zna język (klasyfikację możliwych stanów umysłu), stosowany w czasie jego opisu[18]. Varela stwierdził, że realizacja odpowiedniego programu badań, który nie mieści się w granicach takich multidyscyplinarnych dziedzin nauki jak neuronauka i kognitywistyka, wymaga wykorzystania fenomenologii. Nową dziedzinę nazwał „neurofenomenologią”, uznając ją za „metodologiczne lekarstwo na «trudny problem»”[14][22] (Maturana i Varala bywają zaliczani do konstruktywistów zorientowani poznawczo[23]).
W czasie wywiadu, który przeprowadziła Susan Blackmore, zatytułowanego O świadomości wiemy tyle, co ludzie przed Galileuszem patrzący w niebo (cytat z treści wywiadu), Varela skomentował m.in. wpływ, jaki wywarła na niego filozofia buddyjska[18]:
… zabrało mi około dziesięciu lat, by zdać sobie sprawę z tego, że za moją praktyką uspokajania umysłu kryła się jego buddyjska teoria. Było to fascynujące – jak ukryty skarb, który ludzie ci utrzymywali przy życiu oraz wspaniale wyrażali i analizowali. To był punkt, w którym tradycja pierwszej osoby wpłynęła na moje życie profesjonalne […] Doprowadziło mnie to jednoznacznie do pojęcia wcielenia, które wyraziłem w mojej książce The Embodied Mind (Wcielony umysł). Uczyniłem to po to, by przesunąć naukę kognitywną od idei przetwarzania informacji ku perspektywie enaktywnej, wcielonej, która obecnie przyjmuje się całkiem dobrze. Zmieniło to mój sposób uprawiania nauki, a sformułowanie neurofenomenologii jest krokiem w tym właśnie kierunku.
Nowe koncepcje uczonych z Santiago bardzo wysoko oceniał m.in. Fritjof Capra; w artykule zatytułowanym The Santiago Theory of Cognition, The Immune System Our Second Brain, wyraził opinię, że „teoria z Santiago” jest pierwszą teorią naukową, która likwiduje wskazany przez Kartezjusza podział rzeczywistości na fizyczną i umysłową (dualizm kartezjański), pokazując dwa nierozerwalnie związane aspekty życia (na każdym poziomie organizacji) – aspekt procesu i aspekt struktury[24].
Publikacje
Artykuły naukowe
Spośród bogatego zbioru opracowanych artykułów poniżej wymieniono tytuły wydanych w okresie pięciu pierwszych lat, charakteryzujące źródła inspiracji naukowych autora[2][10]:
1969 – F. Varela, K.R. Porter, The fine structure of the visual system of the honeybee. I. The retina, J.Ultrastruct.Res. 29:236–258.
1970 – F. Varela, H. Maturana, Time courses of excitation and inhibition in the vertebrate retina, Exp.Neurol. 26:53–59.
1970 – F. Varela, The fine structure of the visual system of the honeybee.II. The lamina, J.Ultrastruct.Res 31:178–194.
1970 – F. Varela, W. Wiitanen, Optics in the compound eye of the honeybee, J.Gen.Physiol., 55:336–358.
1971 – W. Wiitanen, F. Varela, Analysis of the organization and overlap of visual fields in the compound eye of the honeybee, J.Gen.Physiol. 57:303–325.
1971 – F. Varela, Self-consciousness: Adaptation or epiphenomenon?, Studium Generale 24:426–439.
1971 – D. Moran, F. Varela, Microtubules and sensory transduction, Proc.Natl.Acad.Sci.USA 68:757–760.
1971 – F. Varela, The vertebrate and the compound eye in evolutionary perspective, Vision Res. (Suppl.) 11:201–210.
1972 – H. Maturana, F. Varela, S. Frenk, Size constancy and the problem of perceptual spaces, Cognition 1:97–104.
1973 – F. Varela, H. Maturana, Mechanism and biological explanation, Phil.Sci. 39:378–382.
1974 – F. Varela, H. Maturana, R. Uribe, Autopoiesis: The organization of living systems, its characterizationand a model, Biosystems 5:187–196. Reprinted in: Cybernetics Forum 10:7–14,1982; German translation in:, Erkennen: Die Organisation und Verkörperung von Wirklichkeit, Vieweg, Wiesbaden, 1982, s. 157–167; Italian translation in: La Nuova Critica, No 64, 1982, s. 5–21.
F. Varela, Los Ojos de los Insectos, Editorial Alhambra, Madryt, 1974
H. Maturana, F. Varela, Autopoiesis and Cognition: The realization of the living D. Reidel, Boston, 1980; wydana w językach (kolejno): hiszpański, włoski, niemiecki, japoński, portugalski, francuski
H. Maturana, F. Varela, The Tree of Knowledge: A new look at the biological roots of human understanding, Shambhala/New Science Library, Boston, 1987; wydana w językach (kolejno): hiszpański, niemiecki, włoski, japoński, duński, holenderski, grecki, francuski, portugalski, słoweński, wietnamski, rosyjski
F. Varela, Connaître: Les Sciences Cognitives, tendences et perspectivess, Editions du Seuil, Paris, 1988; wyd. 2: Invitation aux Sciences Cognitives, Seuil, Points Sciences, 1996 (wydana w językach: włoski, hiszpański, niemiecki, portugalski)
F. Varela, E. Thompson, E. Rosch, The Embodied Mind: Cognitive science and human experience, MIT Press, Cambridge, 1991; wydana lub planowana do druku w językach: niemiecki, włoski, francuski, hiszpański, portugalski, brazylijski, japoński, koreański, chiński
F. Varela, Un Know-how per l’ettica, The Italian Lectures 3, Editrice La Terza, Roma, 1992; do 1999 roku przetłumaczona na język (kolejno): niemiecki, portugalski, francuski, hiszpański, angielski
zapowiedzi (po lipcu 2000)
E. Thompson, F. Varela, Lived Body: Why the Mind is not in the Head, Harvard University Press
N. Depraz, F. Varela, P. Vermersch, On Becoming Aware: Steps to a Phenomenological Pragmatics, Benjamin Publishing, Advances in Consciousness Research, Nowy Jork
F. Varela, Laying down a Path in Walking: Cognition from an enactive viewpoint
Fascynacja filozofią buddyjską sprawiła, że w latach 1983–1984 Francisco Varela rozpoczął starania o utworzenie forum poważnego dialogu o związkach buddyzmu i nauki. Otrzymał zapewnienie Dalajlamy XIV – bardzo zainteresowanego nauką zachodnią[25] – o zadowoleniu z takiej inicjatywy. Wspólnie z prawnikiem o podobnych zainteresowaniach, R. Adamem Engle, zorganizował w październiku 1987 roku pierwsze spotkanie – interdyscyplinarną międzykulturową debatę o zagadnieniach umysłu i życia[1]. Spotkania postanowiono ponawiać. W kolejnych latach pojawiła się inicjatywa powołania Mind and Life Institute i rozpoczęcia wspólnych badań naukowych, których kierunki są omawiane w czasie Dialogów z Dalajlamą. Instytut (MLI) powołano w 1990 roku. Wyniki badań, prowadzonych w różnych laboratoriach badawczych świata (m.in. neuroobrazowania mózgu osób w różnym stopniu kontrolujących stan umysłu dzięki medytacji), są tematem licznych publikacji i prezentacji na międzynarodowych konferencjach[26].
Presidential Medal of Italy for Contributions to Science and Culture
1986 – Interamerican Science Prize Manuel Noriega (O.A.S.) for Biological Sciences
1984 – Alexander von Humboldt Fellow
1983 John S. Guggenheim Fellow –
1981–1984 – Director, Chilean Society for Biological Research
1976–1978 – Alfred P.Sloan Foundation Award in the Neurosciences
1968–1970 – Fulbright Travel Fellow
1968–1970 – Paul Mazur Fellowship for Graduate Study, Harvard University
Instytut MLI upamiętnił Francisco Varelę ustanawiając The Mind and Life Francisco J. Varela Research Awards (Varela Awards)[27]. Fritjof Capra i Pier Luigi Luisi zadedykowali mu swoją książkę The Systems View of Life: A Unifying Vision[d][28].
Życie osobiste
Francisco Varela był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Leonor z domu Palma. Mieli troje dzieci (Leonor, Alejandra, Javier)[29][30]. Z drugą żoną – Amy Cohen Varela – miał syna Gabriela[29][e]. Zmarł w wieku 54 lat z powodu choroby nowotworowej, zachowując do końca życia zainteresowanie wybraną dziedziną badań (w 2000 roku ósmą z dyskusji Mind and Life, dotyczącą emocji destrukcyjnych i możliwości im przeciwdziałania, obserwował za pośrednictwem telewizyjnego łącza biura Dalajlamy[31]).
↑David John Chalmers twierdzi, że funkcjonalistyczne teorie świadomości dostarczają rozwiązań „problemów łatwych” (jak dochodzi do tego, że „zdajemy sobie sprawę” z czegoś, co jest), podczas gdy istnieje „problem trudny”, dotyczący uświadomienia sobie, „jakie” to jest[17], np. kuszący smak i zapach, niepokojący dźwięk, bolesne wspomnienie (zob. qualia).
↑Słowo „enact” oznacza w tym przypadku nieustanne wzajemne powiązanie między organizmem i jego środowiskiem (świat i umysł nie są dwoma istniejącymi bytami, lecz układem wzajemnie kształtujących się części). Wyrażenie „zastosowanie enaktywnego podejścia” oznacza nieograniczanie się do badań uświadomionego poczucia tożsamości, lecz uwzględnienie „ucieleśnionego poznania” (embodied cognition), zachodzącego zwykle bez udziału świadomości, wskutek stopniowego gromadzenia doświadczeń. Jako przykład bywa podawane kształtowanie się umysłu dziecka pod wpływem cielesnych doznań lub późniejsze zmiany postrzegania i działania, zachodzące pod wpływem wszystkich uwarunkowań biologicznych, psychologicznych i społecznych[19][20]. Nurt enaktywizmu reprezentuje m.in. Mark Johnson, autor m.in. książki Znaczenie ciała. Estetyka rozumienia ludzkiego[21], nie jest to jednak nurt powszechnie uznawany. Wielu kognitywistów nadal uważa, że enaktywizm jest ekstrawagancją, a mózg jest rodzajem neurokomputera, będącego wytworem ewolucji[14] (zob. też reprezentacja enaktywna).
↑To the memory of Francisco Varela (1946–2001), who introduced us to each other and who inspired both of us with his systemic vision and spiritual orientation.
↑Według Notable Names Database (NNDB) Gabriel Varela był czwartym dzieckiem Leonor i Francisca Vareli[30].
↑ abcdefFrancisco J. Varela 1946–2001. [w:] The Observer Web: archival collection of materials on Francisco Varela’s life and career [on-line]. Randall Whitaker. [dostęp 2016-01-06]. (ang.).
↑Matthew Witten. Francisco J. Varela: Principles of Biological Autonomy. „Systems Research & Behavioral Science”. 26 (1), s. 88–89, January 1981. Elsevier North-Holland, Inc.. DOI: 10.1002/bs.3830260110. (ang.).
↑Francisco Varela, przełożył: Robert Poczobut. Neurofenomenologia: metodologiczne lekarstwo na trudny problem. „AVANT. Pismo awangardy filozoficzno-naukowej (oryg. „Journal of Consciousness Studies” 3 (4): 330–349, lipiec 1996)”. 1, s. 32–73, 2010. Ośrodek Badań Filozoficznych, www.avant.umk.pl. ISSN2082-6710.
↑The Dalai Lama and Western Science. [w:] Strona konferencji 'Mind and Life XIII, Washington [on-line]. investigatingthemind.org, 2005. [dostęp 2017-03-24]. (ang.).
↑Mission. [w:] Strona internetowa The Mind & Life Institute [on-line]. www.mindandlife.org. [dostęp 2016-01-16]. (ang.).
↑Varela Awards. [w:] Strona internetowa Mind and Life Institute [on-line]. www.mindandlife.org. [dostęp 2016-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-18)]. (ang.).
↑Fritjof Capra, Pier Luigi Luisi: The Systems View of Life: A Unifying Vision. [w:] Informacje bibliograficzne [on-line]. Cambridge University Press, June 2014. [dostęp 2016-01-16]. (ang.).
↑ ab„Journal of Consciousness Studies”. 8 (8), s. 66–69, 2001. [dostęp 2017-03-24]. (ang.).
Daniel Goleman: Emocje destrukcyjne. Jak możemy je przezwyciężyć?. Dom wydawniczy Rebis, 2003-01-01.
Linki zewnętrzne
John Brockman, Francisco Varela, The Emergent Self, Chapter 12 w The Third Culture: Beyond the Scientific Revolution (Simon & Schuster, 1995) w: Edge 86 – June 5, 2001
La théorie de l’enaction de Varela. [w:] Université Paris 1 - Panthéon-Sorbonne; Introduction à l’informatique UFR Philosophie [on-line]. e-philo.univ-paris1.fr. [dostęp 2018-05-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-21)]. (fr.).
Paweł Motyka. Poznawanie innych umysłów z perspektywy neurofenomenologicznej teorii rezonansu reprezentacji umysłowych. „Rocznik Kognitywistyczny”. 2015 (Tom 8), 2015-11-16. DOI: 10.4467/20843895rk.15.003.4089. ISSN2084-3895. (pol.).