Relief z pałacu króla asyryjskiego Sargona II w Dur-Szarrukin prawdopodobnie przedstawiający Gilgamesza z małym lwem; zbiory Luwru (AO 19862)Głowica ceremonialnej maczugi/buławy z inskrypcją klinową dedykującą ten przedmiot bohaterowi Gilgameszowi; okres panowania III dynastii z Ur; zbiory Luwru (AO 3761)Wykopaliska w starożytnym mieście Uruk (sumeryjskie Unug, biblijne Erech, arabskie Warka), którego Gilgamesz był królem.Fragment reliefu z przedstawieniem bogini Ninsun, matki Gilgamesza; zbiory Luwru (AO 2761); imię bogini zapisane pismem klinowym widnieje w lewym górnym rogu.
Do naszych czasów przetrwało pięć niezależnych sumeryjskich poematów o Gilgameszu (sum. Bilgamesz), spisanych w większości na tabliczkach z pierwszej połowy II tysiąclecia p.n.e., ale będących najprawdopodobniej kopiami starszych utworów, pochodzących z końca III tysiąclecia p.n.e.[1] Niektóre z występujących w nich wątków włączone zostały później do akadyjskiego Eposu o Gilgameszu. Poematami tymi są:
Gilgamesz i Agga z Kisz — opowiada o uwieńczonym powodzeniem buncie Gilgamesza przeciwko swojemu suzerenowi, królowi Agdze z Kisz.
Gilgamesz i Huwawa (lub Gilgamesz i Las Cedrowy) — opowiada o tym, jak Gilgamesz i Enkidu pokonali i zabili potwora Huwawę, który był wyznaczony przez boga Enlila na strażnika Lasu Cedrowego.
Gilgamesz i Byk Niebiański — opowieść o tym, jak Gilgamesz i Enkidu pokonali i zabili Byka Niebiańskiego, zesłanego przeciw Gilgameszowi przez boginię Inannę, prawdopodobnie po tym, jak odrzucił jej awanse miłosne.
Śmierć Gilgamesza — opowiada o uroczystym pogrzebie i przybyciu zmarłego Gilgamesza do świata podziemnego.
Gilgamesz, Enkidu i świat podziemny (lub Gilgamesz, drzewo halub i świat podziemny) — opowiada o uwięzieniu Enkidu w świecie podziemnym i próbach Gilgamesza wydostania go stamtąd.
Eposy o Gilgameszu w języku akadyjskim
Wersja starobabilońska (wersje starobabilońskie?)
Najwcześniejsze znane akadyjskie opowieści o Gilgameszu pochodzą z okresu starobabilońskiego (ok. 2000–1600 p.n.e.)[2]. Obecnie wiadomo o siedmiu (być może ośmiu) istniejących takich tekstach, ale wszystkie one zachowane są jedynie fragmentarycznie[2]. Fragmenty te zawierają opis spotkania Gilgamesza i Enkidu (the Pennsylvania tablet[a]), opis podróży do Góry Cedrowej (the Yale tablet, fragmenty A i B z Tell Harmal, the Oriental Institute fragment) oraz spotkania Gilgamesza z bogiem słońca, karczmarką Siduri i przewoźnikiem Sursunabu (łączące się ze sobą fragmenty Meissnera i Millarda)[2]. Znany jest też jeden fragment z Nippur z opisem stworzenia Enkidu, ale nie jest pewne, czy pochodzi on z okresu starobabilońskiego[3]. Niestety wszystkie zachowane fragmenty nie pokrywają się ze sobą w żadnym miejscu, więc nie można stwierdzić, czy mamy tu do czynienia z jedną, czy kilkoma starobabilońskimi wersjami akadyjskiego Eposu o Gilgameszu[4].
Wersje średniobabilońskie
Akadyjskie wersje Eposu o Gilgameszu z okresu średniobabilońskiego znane są, jak dotychczas, jedynie z trzech fragmentów[5]. Dwa z nich odnalezione zostały poza Mezopotamią: jeden, datowany na XIV–XIII w. p.n.e.[6], w Boğazkale (w starożytności miasto Hattusa, stolica państwa hetyckiego), a drugi, datowany na XIV w. p.n.e.[6], w Megiddo (starożytne miasto kananejskie, obecnie w Palestynie)[7]. Trzeci z nich, odkryty w Ur w południowej Mezopotamii, datowany jest na początek XI w. p.n.e.[8] Tabliczka z Boğazkale zawiera fragment z opisem jednego ze snów Gilgamesza w czasie jego podróży do Góry Cedrowej (przednia strona) oraz fragment, w którym Gilgamesz odrzuca zaloty bogini Isztar (tylna strona)[9]. Tabliczki z Megiddo i Ur zawierają fragmenty z opisem śmierci Enkidu[9].
Zachowany na tabliczce z Boğazkale fragment z zalotami Isztar stanowi część opowieści o Byku Niebiańskim i świadczy o tym, że już w okresie średniobabilońskim opowieść ta stanowić musiała część akadyjskiego Eposu o Gilgameszu[9]. Również fragment z opisem śmierci Enkidu mógł zostać dodany do Eposu o Gilgameszu w tym okresie, gdyż zachowane fragmenty wersji starobabilońskiej go nie zawierają, choć w tym przypadku być może po prostu jeszcze ich nie odnaleziono[9].
Odmienny zapis imion głównych bohaterów we wszystkich trzech fragmentach, a także różnice w treści fragmentów z Megiddo i Ur, wskazują, że fragmenty te nie stanowiły jednej średniobabilońskiej wersji Eposu o Gilgameszu, lecz że były przejściowymi etapami pomiędzy wersją starobabilońską a wersją standardową[9].
Wersja standardowa
Najpełniejsza znana nam akadyjska wersja Eposu o Gilgameszu – tzw. wersja standardowa – skompilowana została najprawdopodobniej w okresie środkowobabilońskim (XIII w. p.n.e.)[10]. Według późniejszej mezopotamskiej tradycji (z I tysiąclecia p.n.e.) autorem tejże wersji miał być kapłan z miasta Uruk o imieniu Sin-leqi-unninni, żyjący prawdopodobnie w XII lub XI w. p.n.e.[10][11]. Wersja standardowa powstała w oparciu o już istniejące wersje starobabilońskie i średniobabilońskie, które zostały ujednolicone, przeredagowane i rozbudowane (m.in. dodany został prolog i niektóre wątki, jak zapożyczony z Eposu o Atra-hasisie opis potopu).
Wersja standardowa znana jest pod akadyjską nazwą ša naqba imuru (tłum. „Ten, który widział wszystko”), powstałą od pierwszych rozpoczynających ją słów[12]. Utwór ten – spisany na dwunastu tabliczkach – odkryto po raz pierwszy w 1850 roku wśród tekstów znalezionych w bibliotece pałacowej króla asyryjskiego Aszurbanipala (pan. 669-631 p.n.e.) w Niniwie[13]. Obecnie znanych jest ponad 70 fragmentów Eposu, pochodzących w większości z I tysiąclecia p.n.e.[11][10] Odkryto je w czasie wykopalisk na takich stanowiskach, jak Niniwa, Aszur, Kalhu, Sultantepe, Uruk czy Babilon[14]. W sumie ze wszystkich tych fragmentów udało się zestawić ok. 60% treści pierwotnego Eposu[15].
Treść wersji standardowej
Tabliczkę I rozpoczyna prolog z pochwałą Gilgamesza jako wielkiego wojownika i budowniczego miasta Uruk, w jednej trzeciej człowieka, a w dwóch trzecich boga. Jednocześnie jednak władca ten przedstawiany jest jako ciemiężyciel i prześladowca mieszkańców miasta, którzy – zdesperowani – proszą boga Anu o pomoc. Ten tworzy Enkidu, dzikiego, niecywilizowanego człowieka, który pokonać ma Gilgamesza. W następstwie spotkania z hierodulą Szamhat oswojony i wprowadzony do świata ludzi Enkidu rusza do Uruk, gdzie czeka go nieuchronna konfrontacja z królem. Dzięki wieszczym snom Gilgamesz jest przygotowany na jego przybycie.
Tabliczka II opisuje zapaśnicze zmagania obu mężczyzn. Gilgamesz zwycięża, ale siła i nieustępliwość przeciwnika zyskują jego trwały szacunek i przyjaźń. Odtąd Enkidu traktowany jest jako równy partner i towarzysz Gilgamesza.
W Tabliczkach III–V obaj bohaterowie udają się do odległego Lasu Cedrowego, strzeżonego przez przerażającego Humbabę (akadyjska wersja imienia Huwawa). Opis potyczki nie zachował się, ale jest prawdopodobne, że Humbaba został pokonany i zabity.
Tabliczka VI rozpoczyna się powrotem Gilgamesza do Uruk. Isztar (akadyjskie imię Inanny), bogini miasta, proponuje mu małżeństwo, ale Gilgamesz – pomny losu jej poprzednich kochanków – odrzuca jej zaloty i z pomocą Enkidu zabija budzącego przerażenie Byka Niebiańskiego, którego mściwa bogini zesłała przeciwko niemu.
Na początku Tabliczki VII Enkidu opowiada sen, w którym bogowie Anu, Ea i Szamasz zdecydowali, że za zabicie Humbaby i Byka Niebiańskiego jeden z bohaterów musi umrzeć. Wyrok pada na Enkidu, który popada w chorobę i wkrótce umiera.
Opłakiwanie przez Gilgamesza zmarłego przyjaciela i szczegóły uroczystego pogrzebu są opowiedziane w Tabliczce VIII.
Następny epizod – na Tabliczkach IX–XI – prowadzi do opowieści o potopie. Gilgamesz, przygnębiony śmiercią Enkidu, udaje się w daleką i związaną z wieloma niebezpieczeństwami podróż do ocalonego z potopu Ut-napisztima, aby poznać od niego tajemnicę nieśmiertelności. Gdy w końcu tam przybywa, Ut-napisztim opowiada mu historię swojego ocalenia i uzyskania życia wiecznego. W odpowiedzi na błagania Gilgamesza o dar nieśmiertelności Ut-napisztim poddaje go próbie niespania, której ten niestety nie przechodzi. Nie może więc uzyskać życia wiecznego, ale Ut-napisztim pragnie mu pomóc w inny sposób: kieruje go do miejsca, gdzie rośnie ziele, które ma właściwość przywracania młodości. Gilgamesz zrywa roślinę, ale zostawia ją na brzegu, zażywając kąpieli. Zapach rośliny wyczuwa znajdujący się w pobliżu wąż i od razu ją połyka. Gilgamesz musi wracać do Uruk, gdzie z dumą pokazuje swoje miasto Ur-szanabiemu, który był przewoźnikiem u Ut-napisztima.
Tabliczka XII jest dodatkiem mówiącym o utracie pewnych przedmiotów, które Gilgamesz dostał w darze od bogini Isztar. Dodatek ten stanowi ścisłą analogię do sumeryjskiego eposu „Gilgamesz, Enkidu i świat podziemny”, który nie bardzo pasował do nowego Eposu i w związku z tym został umieszczony na końcu. Poemat kończy się pojawieniem się ducha Enkidu, który przedstawia ponury obraz warunków bytowania w zaświatach.
Epos o Gilgameszu w języku hetyckim
W trakcie prac wykopaliskowych w Boğazkale, kryjącym pozostałości hetyckiej stolicy Hattusa, odnaleziono liczne fragmenty Eposu o Gilgameszu zapisanego w języku hetyckim[16]. Wersja ta znana jest pod nazwą Pieśni Gilgamesza (sum. ŠÌR GIŠ.GIM.MAŠ)[17]. Wszystkie fragmenty datowane są paleograficznie na XIV–XIII w. p.n.e.[16][17] Hetycka wersja jest bez wątpienia już zintegrowaną wersją Eposu o Gilgameszu, w której różne opowieści o Gilgameszu połączone zostały w jeden utwór[17]. I tak na przykład na jednej z tabliczek w skróconej formie przedstawione zostały wydarzenia opisane na tabliczkach I–V wersji standardowej[17], a na innej, również w skróconej formie, wydarzenia opisane na tabliczkach VII–X wersji standardowej[18]. Cechą charakterystyczną wersji hetyckiej, w porównaniu z wersjami starobabilońskimi i standardową, jest to, że jest to wersja bardzo skrócona[18]. Jej pierwsza tabliczka kończy się np. na pokonaniu Huwawy, wydarzeniu, które w wersji standardowej opisane zostaje dopiero w tabliczce V[18]. Lepiej zachowane fragmenty hetyckiego Eposu o Gilgameszu obejmują powołanie Gilgamesza do życia, jego tyrańskie rządy, poskromienie Enkidu, wyprawę do Lasu Cedrowego, opowieść o Isztar i Byku Niebiańskim, śmierć Enkidu i spotkanie Gilgamesza z Ullu (hetycki Ut-napisztim)[19].
Ważniejsze różnice pomiędzy wersją hetycką a mezopotamskimi:
W wersjach mezopotamskich Gilgamesz rodzi się ze związku Lugalbandy, króla Uruk, z boginią Ninsun. W wersji hetyckiej zostaje on stworzony przez wielkich bogów:
„Bohaterski [Ea(?) stworzył] formę istoty Gilgamesz. [Wielcy bogowie] stworzyli formę Gilgamesza. Bóg słońca użyczył mu [męskości]. Bóg burzy użyczył mu heroizmu. Wielcy bogowie [stworzyli] Gilgamesza”[20]
W wersji hetyckiej Uruk nie jest miastem rodzinnym Gilgamesza, ale miastem, w którym osiedlił się on po okresie wędrowania bez celu po różnych krainach[21].
W wersji hetyckiej brak fragmentu z opisem narzekań ludu Uruk na tyrańskie rządy Gilgamesza[22].
W wersji hetyckiej brak opisu snów Gilgamesza przepowiadających przybycie Enkidu[23].
W wersji hetyckiej brak opisu snów Gilgamesza przepowiadających jego walkę z Huwawą i pomoc boga słońca[23].
W wersji hetyckiej brak opisu pogrzebu Enkidu i spotkania Gilgamesza z ludźmi-skorpionami[23].
W wersji hetyckiej brak wzmianek o potopie. Ullu, hetycki Ut-napisztim, przedstawiany jest jako prastary bohater, a nie jako ten, który przeżył potop[24].
Tylko w wersji hetyckiej opisane jest spotkanie Gilgamesza z upersonifikowanym Morzem:
„[Ale] gdy Gilgamesz [przybył] nad Morze, pokłonił się Morzu [i rzekł]: «Żyj długo, o Wielkie [Morze, i niech długo] żyją twe sługi, które należą [do ciebie]!». Morze przeklęło Gilgamesza, [...] i bóstwa losu”[25]
Tylko w wersji hetyckiej opisane jest spotkanie Gilgamesza z bogiem księżyca w stepie[25].
Epos (eposy?) o Gilgameszu w języku huryckim
W trakcie wykopalisk w Boğazkale odnaleziono również cztery fragmentarycznie zachowane tabliczki z opowieściami o Gilgameszu zapisanymi w języku huryckim[16]. Dwie z nich pochodzą najprawdopodobniej z XIV w. p.n.e., jedna z XIII w. p.n.e., a ostatni fragment jest zbyt mały, by dało się go wydatować[16]. Język hurycki jest wciąż bardzo słabo poznany i w związku z tym treść tych tekstów, poza imionami i pojedynczymi słowami, pozostaje nieodczytana[16]. Na końcu tekstów na dwóch tabliczkach znajdują się kolofony w języku akadyjskim. Jeden z nich brzmi: „czwarta tabliczka Huwawy; niekompletna”, a drugi: „...tabliczka Gilgamesza; niekompletna”[7]. Nie ma pewności co do tego, czy mamy tu do czynienia jeszcze z niezależnymi, pojedynczymi opowieściami o Gilgameszu, czy z jednym, już zintegrowanym utworem[7].
Uwagi
↑Tabliczka ta zawiera kolofon z którego wynika, iż była drugą w kolejności tabliczką należącą do serii o tytule šūtur eli (tymi słowami rozpoczynał się cały utwór). 27 linijka tabliczki I wersji standardowej zaczyna się od słów šūtur eli šarri (tłum. „Przewyższający królów”) i zdaniem uczonych to w tym miejscu pierwotnie zaczynała się wersja starobabilońska do której należała the Pennsylvania tablet; Jeffrey H. Tigay, The Evolution..., s. 39 i 48.
hasło Gilgamesz, [w:] Jeremy Black, Anthony Green, Słownik mitoligii Mezopotamii, Wydawnictwo Książnica, Katowice 1998, s.75-78.
Gary M. Beckman, Gilgamesh in Hatti, w: Harry A. Hoffner, Gary M. Beckman, Richard Henry Beal, John Gregory McMahon (red.), Hittite Studies in Honor of Harry A. Hoffner, Jr: On the Occasion of His 65th Birthday, Eisenbrauns, 2003, s. 37-57.
A. R. George, The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts, tom 1, Oxford University Press, 2003.
Maureen Kovacs, The Epic of Gilgamesh, Stanford University Press, Stanford 1989.
Stephen Mitchell, Gilgamesh – A New English Version, Profile Books LTD, London 2005.
Jeffrey H. Tigay, The Evolution of the Gilgamesh Epic, Bolchazy-Carducci Publishers, 1982.
Przemysław Turek: Od Gilgamesza do kasydy. Poezja semicka w oryginale i przekładzie. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2010, s. 30-59. ISBN 978-83-7638-036-0.
Przekłady z oryginału na język polski
Gilgameš, poemat asyryjski, tłum. Józef Bromski, Warszawa 1936.
Gilgamesz – epos starożytnego Dwurzecza, zrekonstruował i przełożył Robert Stiller, 1982 (swobodna kompilacja i parafraza dokonana z różnojęzycznych przekładów, głównie ros.)
Gilgamesz – powieść starobabilońska, w przekładzie (z niem.) Józefa Wittlina, z ilustracjami Marka Żuławskiego, 1986 (przedruk z oryginału z 1922)
