Eleonora Ziemięcka

Eleonora Ziemięcka
Eleonora Gagatkiewicz
Ilustracja
Eleonora Ziemięcka (ok. 1869)
Data i miejsce urodzenia

1819
Jasieniec

Data i miejsce śmierci

23 września 1869
Warszawie

Zawód, zajęcie

filozofka, publicystka

Faksymile
Multimedia w Wikimedia Commons

Eleonora Ziemięcka (ur. w 1819 we wsi Jasieniec[1] na Mazowszu, zm. 23 września 1869 w Warszawie) z domu Gagatkiewicz – filozofka chrześcijańska i publicystka, uznawana za pierwszą polską filozofkę[2][3].

Życie

Eleonora Ziemięcka, ok. 1858 (litografia Henryka Aschenbrennera)

Eleonora Gagatkiewicz urodziła się w majątku Jasieniec, który należał do Ewy z Okęckich Łuszczewskiej (siostry Antoniego Onufrego Okęckiego), a ojciec Eleonory był jego administratorem[1]. Jej wykształceniem zajęła się babka, Eleonora z Grabskich Łuszczewska, kładąc nacisk na znajomość współczesnych poetów (dzieła Adama Mickiewicza, Józefa Bohdana Zalewskiego i Franciszka Karpińskiego)[4]. Dzięki temu i późniejszemu samodzielnemu kształceniu, Eleonora Gagatkiewicz uzyskała niezwykłą dla kobiety swoich czasów szeroką kulturę umysłową[5].

Już w 1830 (mając 11 lat), jako Eleonora G., opublikowała pierwsze artykuły w „Dzienniku dla Dzieci” pod redakcją Stanisława Jachowicza, które spotkały się z życzliwym odbiorem. Z czasem stała się nie tylko korespondentką, ale i stałym współpracownikiem. Gagatkiewicz pisała utwory literackie (bajki, przypowieści), jak i publicystyczne (O historii polskiej, Odezwa do kobiet za mową ojczystą, O nagrodach pieniężnych za chlubne postępki)[6].

W 1833 zaczęła pisać artykuły do „Tygodnika Polskiego”, a później do „Magazynu Powszechnego” i „Pierwiosnka”. W 1834 wyszła za mąż za A. Ziemięckiego. Jej szwagierką została Kazimiera Ziemięcka, entuzjastka i działaczka pedagogiczna[7]. Eleonora z mężem wyjechała po ślubie do Drezna, gdzie przebywali do 1840. Następnie osiedli w Warszawie[4].

W tym okresie zaangażowała się w działalność wydawniczą (od 1842 wydaje czasopismo Pielgrzym), społeczną i filozoficzną. Wydaje liczne książki, w tym swoje najważniejsze prace filozoficzne[8].

W latach sześćdziesiątych XIX w. Ziemięcka zapadła na zdrowiu, pozostając jednak nadal aktywną. Zmarła w 1869. Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 25, rząd 4, grób 10)[9].

Dzieło

Krytyka heglizmu

W tym okresie zaczęła się interesować filozofią, początkowo pismami Johna Locke’a, Étienne de Condillaca i francuskich spirytualistów, następnie zaś filozofią niemiecką: Kantem, Heglem i Schellingiem[4]. Odwołania do tych filozofów pojawiają się w jej publikowanych w „Pierwiosnku” relacjach z podróży.

Na początku lat trzydziestych XIX w. wśród polskiej inteligencji zaczęły rosnąć wpływy heglizmu, które konserwatywne kręgi postrzegały jako zagrożenie dla tradycyjnego systemu wartości i porządku społecznego, a także nieuprawnione wkraczanie w domenę wiary religijnej. Stąd też zaczęto szukać sposobu powstrzymania tej „zarazy niemieckiej”[10]. Ziemięcka była związana z tymi konserwatywnymi kołami Królestwa Polskiego, szczególnie ze środowiskiem katolickich tradycjonalistów skupionych wokół „Tygodnika Petersburskiego” i określanym jako „koteria Petersburska”. Należeli do niej Henryk Rzewuski, biskup Ignacy Hołowiński, Stanisław Chołoniewski i Michał Grabowski. Ziemięcka do grupy nie należała (nie publikowała w Tygodniku), lecz była im bliska, a członkowie koterii wspomagali ją w jej działaniach[3]. W przeciwieństwie do wielu członków koterii, Ziemięcka nie była skrajna w swoim tradycjonalizmie, szukając syntezy nowych prądów intelektualnych z polskimi tradycjami i religijnością. Nie podzielała też ich serwilizmu wobec carskiej Rosji[5].

Bronisław Ferdynand Trentowski, „Chowanna”, t. 2, Poznań 1846, s. 503

Zbliżenie z koterią petersburską związane było u Ziemięckiej z końcem fascynacji filozofią Hegla, w kierunku stanowiska konserwatywnego i katolickiego. Autorka podjęła się krytyki filozofii niemieckiej i obecnych w niej tendencji panteistycznych. W swojej pierwszej pracy filozoficznej, Myśli o filozofii, ogłoszonej w „Bibliotece Warszawskiej” w 1841, Ziemięcka wystąpiła z krytyką Hegla, broniąc autonomii sfery religijnej. Jako pozytywny przykład wskazywała z kolei na filozofię Immanuela Kanta, który wskazywał, że rozum ma swoje nieprzekraczalne granice[10][11]. Wraz z tą publikacją, Ziemięcka stała się pierwszą polską filozofką. Jej publikacja spotkała się z szeroką krytyką i kpinami, ze strony m.in. Bronisława Trentowskiego, Edwarda Dembowskiego, Fryderyka Henryka Lewestama[5]. Szczególnie ostro wypowiadał się Trentowski, którego zdaniem Ziemięcka dowiodła, że kobiety nie mogą zajmować się filozofią, a mogą się stać jedynie „nieprzyjaciółkami filozofii”[4].

Strona tytułowa „Pielgrzyma” (2/1843)

W 1842 Ziemięcka założyła czasopismo „Pielgrzym”, mające profil konserwatywno-katolicki. W piśmie publikowała teksty literackie, filozoficzne i publicystyczne, często przekłady z francuskiej literatury religijnej[12][5]. Jego zadaniem było przeciwstawienie się rozprzestrzenianiu się niebezpiecznych idei filozoficznych wśród Polaków[10]. Pismo redagowane było sucho i mało atrakcyjnie[5], i pomimo poparcia Józefa Ignacego Kraszewskiego, Ignacego Hołowińskiego i Konstantego Świdzińskiego, zakończyło działalność w 1846[2].

Kwestia kobieca

Działalność filozoficzna i redaktorska Ziemięckiej odbiła się szerokim echem. W swojej epoce była osobą wyjątkową, potwierdzającą swoją działalnością, że kobiety mogą zajmować się nauką[13]. Drugim istotnym polem działalności Ziemięckiej była kwestia kobieca, w szczególności problem edukacji kobiet.

Pierwsze teksty na temat kwestii kobiecej publikowała już w wieku 14 lat w Tygodniku Polskim (Listy o wychowaniu kobiet). Te młodzieńcze idee były przez nią później rozwijane[14].

1842 Ziemięcką spotkała Narcyza Żmichowska[13], młoda autorka, która zadebiutowała rok wcześniej w „Pierwiosnku”. Żmichowska była zafascynowana osobą Ziemięckiej i przez pewien czas pozostawała pod jej wpływem. Ziemięcka opublikowała w „Pielgrzymie” szereg jej tekstów literackich, a pismo stało się jednym z istotnych miejsc w których podejmowano tematykę kobiecą[2].

W 1843 Ziemięcka wydała Myśli o wychowaniu kobiet, w których domagała się podniesienia poziomu moralnego kobiet, kształtowania cnót, wyrobienia charakteru, ale także, co stanowiło istotną nowość, wykształcenia. Jej zdaniem wychowanie kobiet wymagało reformy, dzięki której wraz z rozwojem uczuć, rozwijano by też umysł[4]. Krytykowała nadmierną „imaginację” wywołaną czytaniem powieści romansowych[15]. Miały one odrywać kobiety od rzeczywistości, pobudzając ich emocjonalność i powodując „egzaltację uczuć”, które stają się źródłem rodzinnych i życiowych tragedii. Z tego powodu, konieczne jest kształcenie kobiet, które jednak oprócz rozwoju intelektualnego, miałoby na celu ich rozwój moralny[16].

Stopniowo Żmichowska odsuwała się od Ziemięckiej, gromadząc wokół siebie środowisko określane jako entuzjastki, które wyraźniej formułowało program emancypacji kobiet[17]. Z czasem znajomość Ziemięckiej i Żmichowskiej została zupełnie zerwana. Istotną kwestią różniącą obie autorki był stosunek do chrześcijaństwa. Żmichowska bardziej ceniła niezależność i nie podzielała katolickiej perspektywy Ziemięckiej[18]. Ponadto, Żmichowska nie mogła zaakceptować ingerencji Ziemięckiej w swoje teksty[19].

W wydanych w 1860 Studiach Ziemięcka zamieściła Słówko o kobiecie, w którym rozwinęła myśl wyrażoną w Zarysie filozofii katolickiej (1857): wszystko co w tej pracy powiedziała o jednostce, w sensie społecznym czy dziejowym, odnosi się również do kobiety. Ziemięcka sprzeciwiła się postrzeganiu kobiety zarówno jako istoty nieziemskiej, anielskiej jak i istoty niższej, czy gorszej od mężczyzny. Wskazywała, że powinno się uznać równą godność kobiety i mężczyzny, a kobieta powinna zachować swoją osobową odrębność również w małżeństwie i rodzinie. Uzasadnienie jej twierdzeń miało podbudowę religijną[20]. „Nawet w rodzinie kobieta ginąć nie powinna, nawet wobec przywiązania do męża i narzeczonego nie powinna tracić swobody i godności istoty, która prawdziwie i rzeczywiście do Boga tylko należy”[21].

W latach sześćdziesiątych XIX w. Ziemięcka podjęła się edycji podręcznika Kurs nauk wyższych dla kobiet i przed jej śmiercią ukazały się części poświęcone estetyce i psychologii (1863–1864)[2].

Jest sprawą dyskusyjną, jakie jest miejsce Ziemięckiej w historii ruchu kobiecego w Polsce i jaki jest charakter jej twórczości na ten temat. Wskazywano, że Ziemięcka wspierała obraz kobiety-ofiary i cierpiętniczki. Taka interpretacja jest jednak sporna[22]. Dyskutowane jest również zaliczanie jej do początków feminizmu w Polsce[15][14]. Mimo bowiem jej wypowiedzi na rzecz uznania godności kobiet i podniesienia ich wykształcenia, krytykowała szerszy ruch emancypacji[15].

Filozofia chrześcijańska

Eleonora Ziemięcka ok. 1865 (fotografia na papierze albuminowym)

Pełniejszym wykładem własnych poglądów filozoficznych były Zarysy filozofii katolickiej w czterech poglądach zawarte (Warszawa, 1857). Umieszczały one Ziemięcką w nurcie filozofii chrześcijańskiej (w szczególności katolickiej) i czerpały z dzieł Nicolasa de Malebranche, A.J.A. Gratry’ego i teologów katolickich[2]. Niektórzy badacze zaliczają ją także do mesjanizmu[23]. W swoich pracach autorka starała się godzić wiarę z rozumem[2]. Dzieło podzielone było na cztery części: dotyczące świata przyrodniczego, rozumu i woli (łączyła tu tomistyczne poglądy na temat duszy z romantycznym irracjonalizmem i współczesnym jej spirytualizmem), świata objawionego (kwestia opatrzności Bożej, relacje wiary i rozumu) oraz świata społecznego (pozytywna rola religii w postępie społecznym)[24].

W latach sześćdziesiątych XIX w. zapadła na zdrowiu, pozostając jednak nadal aktywną. W 1860 wydała swoją ostatnią większą pracę oryginalną: Studja, zawierające analizy Kursów Adama Mickiewicza, Dumań Józefa Gołuchowskiego i inne jej opracowania[2]. W latach 1862–1863 ukazał się wybór prac Julesa Simona, Émile’a Saisseta i Amédée Jacquesa w jej przekładzie (dwa tomy Przewodnika filozofji) oraz dwa tomy Kursu nauk wyższych dla kobiet (Warszawa, 1864)[2]. Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 25, rząd 4, grób 10)[25].

Literatura

Oprócz juweniliów literackich publikowanych w Dzienniku dla Dzieci, Ziemięcka jest autorką dwóch tomów Powiastek ludowych (1860–1861). Przetłumaczyła również powieść Kalista Johna Henry’ego Newmana (1858)[2] oraz napisała szereg studiów krytycznoliterackich. W programowym artykule Eleonora Sztyrmer i literatura powieściowa w ogólności („Pielgrzym”, 1845) krytykowała realizm, przeciwstawiając mu za wzór idealizującą powieść dydaktyczną[5].

Dzieła

Przypisy

  1. ↑ a b Kronika Jasieńca Jana Wągrodzkiego.
  2. ↑ a b c d e f g h i Orgelbrand 1898 ↓.
  3. ↑ a b Skoczyński i Woleński 2010 ↓, s. 273.
  4. ↑ a b c d e Nawracała-Urban 2011 ↓, s. 886.
  5. ↑ a b c d e f Krzyżanowski i Hernas 1985 ↓, s. 686.
  6. ↑ Lidia Żarów-Mańszewska, „Dziennik dla Dzieci” Stanisława Jachowicza, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, 4, 1961, s. 125–176.
  7. ↑ Narcyza Żmichowska, Poganka [ebook Legimi], Przypis 13, Ossolineum, 2013, 237/276.
  8. ↑ Szlachta 2015 ↓, s. 569-570.
  9. ↑ Cmentarz Stare Powązki: Eleonora Ziemięcka, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-05-28].
  10. ↑ a b c Walicki 1986 ↓, s. 103.
  11. ↑ Skoczyński i Woleński 2010 ↓, s. 275.
  12. ↑ Skoczyński i Woleński 2010 ↓, s. 274.
  13. ↑ a b Sajdek 2015 ↓, s. 95.
  14. ↑ a b Szlachta 2015 ↓, s. 570.
  15. ↑ a b c Sajdek 2015 ↓, s. 99.
  16. ↑ Sajdek 2015 ↓, s. 102.
  17. ↑ Krzyżanowski i Hernas 1985 ↓, s. 699.
  18. ↑ Sajdek 2015 ↓, s. 95–96.
  19. ↑ Grażyna Borkowska, Wstęp, [w:] Narcyza Żmichowska, Poganka [ebook], Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2013, 6/276.
  20. ↑ Sajdek 2015 ↓, s. 94–95.
  21. ↑ Eleonora Ziemięcka, Studia, Warszawa 1860, s. 394.
  22. ↑ Sajdek 2015 ↓, s. 97–98.
  23. ↑ Szlachta 2015 ↓, s. 569.
  24. ↑ Nawracała-Urban 2011 ↓, s. 886–887.
  25. ↑ Cmentarz Stare Powązki: Eleonora Ziemięcka, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-05-28].

Bibliografia

  • Julian Krzyżanowski, Czesław Hernas (red.), Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, Warszawa: PWN, 1985.
  • S. Orgelbranda Encyklopedja Powszechna, Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Akcyjnego Odlewni Czcionek i Drukarni S. Orgelbranda Synów, 1898–1912.
  • Mirella Nawracała-Urban, Ziemięcka Eleonora, [w:] Andrzej Maryniarczyk (red.), Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2011, s. 886–887.
  • Wiesława Sajdek, Program wychowania kobiet wedle wskazówek Eleonory Ziemięckiej, [w:] Renata Gola, Dominika Jagielska, Janina Kostkiewicz (red.), Niepodległościowe koncepcje i programy wychowania przełomu XIX i XX wieku, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2015, s. 93–104.
  • Jan Skoczyński, Jan Woleński, Historia filozofii polskiej, Kraków: Wydawnictwo WAM, 2010.
  • Bogdan Szlachta, Ziemięcka Eleonora, [w:] Michał Jaskólski (red.), Słownik historii doktryn politycznych, t. 6, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 569-572.
  • Andrzej Walicki, Lata 1815–1863, [w:] Andrzej Walicki (red.), Zarys dziejów filozofii polskiej 1815-1918, Warszawa: PWN, 1986.

Linki zewnętrzne