|
Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Czaban
|
Czaban, caban (tur. çoban, rum. cioban, rus. чабан) – nazwa pasterza owiec lub wołów w Rumunii, Mołdawii, na Węgrzech oraz w części Ukrainy, a także u ludów Kaukazu i Azji Środkowej.
Tradycja czabanów
Sporo słów opisujących życie czabanów pochodzi z języków tureckich i zostało rozpowszechnione za pośrednictwem języka wołoskiego, co jest odbiciem średniowiecznych migracji ludności.
Narzędzia czabana:
- girłyga – długi kij z haczykiem na końcu, służący do chwytania owiec za nogi,
- hajtan – pas z wiszącą kieszenią, czyli zamanem, w którym były szczypce zwane dżermelą,
- róg na dziegieć i siarczan miedzi używane do dezynfekcji oraz nóż. Typowymi atrybutami czabana była fujarka albo piszczałka[potrzebny przypis].
Dawniej czabanowie spędzali czas w stepie – na słońcu albo zimą w kureniu, doglądając owiec i chroniąc się przed śniegiem i wilkami.
Na jedną otarę z 1000–1500 owiec zwykle powinien być jeden łyczman (karbowy), dwóch czabanów, jeden horbaczy (woźnica arb).
Na skutek upadku pasterstwa czabanowie zaczynają zanikać. Ze strony folklorystycznej profesja czabanów jest mało zbadana.
W dawnej Polsce czabanami nazywano barany wołoskie oraz woły podolskie. Kluk, opisując zwierzęta domowe i dzikie (rok 1779), powiada, że „są u nas dwojakie owce, pospolite i cabanki, ostatnie nieco są większe i dłuższą i lepszą wełnę mają”[potrzebny przypis].
W Rumunii gwiazdozbiór Lutni nazywany jest czabanem z owcami (rum. ciobanul-cu-oile). Wega jest czabanem, a pozostałe cztery gwiazdy owcami. Nazwa ta najczęściej spotykana jest w okolicy Braszowa[potrzebny przypis].
Czabanowie w Chrzanowie i okolicach
Według tradycji ustnej od XIII wieku Chrzanów i okoliczne miejscowości (np. Żarki[1]) zamieszkiwała ludność napływowa zajmująca się pasterstwem i hodowlą bydła, nazywana czabanami. Wywodziła ona swoje pochodzenie od pasterzy (czabanów), którzy przybyli na ziemie Małopolski wraz z najazdem Mongołów w 1241 roku. Społeczność ta z czasem przyjęła osiadły tryb życia i zasymilowała się z Polakami. Zachowała jednak do XX wieku pewne tradycje i utrzymywała własną odrębność kulturową[potrzebny przypis].
Samo słowo „caban”, czy też „czaban” pochodzi od koczowników-pasterzy z Kazachstanu, Kirgizji, Mongolii. Czaban, czy też caban nadal funkcjonuje w tych krajach i określa wolnego pasterza, pasterza-koczownika[potrzebny przypis].
Cabani/czabanowie byli pasterzami, którzy pilnowali trzody potrzebnej do wyżywienia ordy mongolskiej. Gdy w grudniu 1241 roku zmarł wielki chan Ugedej, co skłoniło Batu-chana do odwrotu i wojska wycofały się z Polski, część pasterzy pozostała na ziemiach podbijanych. Z czasem zostali właścicielami stad bydła. Część z nich osiedliła się właśnie w Chrzanowie i przyjęła polskie nazwiska[potrzebny przypis].
Żartobliwie, chrzanowianie to koczownicy w daleki sposób wywodzący się ze stepów Azji średniej.
Ze społeczności czabanów wywodzą się znane chrzanowskie rody, m.in. Balisiowie, Bulińscy, Dulowscy, Oczkowscy, Palkowie, Wartalscy[potrzebny przypis].
Obecnie cabanami nazywa się często humorystycznie wszystkich mieszkańców Chrzanowa, a za najbardziej znaną regionalną potrawę uchodzą ziemniaki po cabańsku[2].
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
- Słowar’ czabanskich słow, wydawnictwo Osnowa, maj 1862, s. 30–39.
- Piesnia, wydawnictwo Kijewskaja starina, 1883, t. IV, s. 907–908.
- Słownik encyklopedyczny Brockhausa i Efrona.
- Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna, 1970, hasło czaban.
- Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, Wiedza Powszechna, 1972, hasło caban.
