Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Włodawie

Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
Zabytek: nr rej. A/234 z dnia 02.06.1987[1].
cerkiew parafialna
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 lubelskie

Miejscowość

Włodawa

Adres

ul. Kościelna 11A

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Diecezja

lubelsko-chełmska

Wezwanie

Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy

Wspomnienie liturgiczne

8/21 września

Położenie na mapie Włodawy
Mapa konturowa Włodawy, po prawej znajduje się punkt z opisem „Cerkiew we Włodawie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko prawej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Cerkiew we Włodawie”
Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa konturowa województwa lubelskiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Cerkiew we Włodawie”
Położenie na mapie powiatu włodawskiego
Mapa konturowa powiatu włodawskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Cerkiew we Włodawie”
Ziemia51°32′37,8″N 23°33′29,0″E/51,543833 23,558056
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Cerkiew pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (spotykany wariant nazwy: Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy[2]) – prawosławna cerkiew parafialna we Włodawie. Należy do parafii pod tym samym wezwaniem, która z kolei jest częścią dekanatu Chełm diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego[3].

Pierwsza wzmianka o prawosławnej świątyni we Włodawie datowana jest na 1501. Nie wcześniej niż w 1772 parafia włodawska znalazła się w jurysdykcji unickiej diecezji chełmskiej. Murowaną cerkiew unicką we Włodawie wzniesiono w latach 1840–1843. Po likwidacji diecezji chełmskiej w 1875 parafia włodawska została wcielona do eparchii chełmsko-warszawskiej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Od tego momentu cerkiew we Włodawie pozostaje w rękach wyznawców prawosławia. Jej współczesny wygląd jest efektem przeprowadzonej w latach 90. XIX w. gruntownej przebudowy, gdy świątyni nadano cechy styl cerkwi ruskiej, bizantyńsko-klasycystycznej.

Historia

Pierwsze świątynie prawosławne we Włodawie

Pierwsze pisemne informacje o funkcjonowaniu we Włodawie prawosławnego cmentarza z cerkwią pochodzą z 1501[4]. Najprawdopodobniej pierwsza cerkiew, razem z działającą przy niej parafią, została ufundowana przez prawosławną rodzinę Sanguszków, właścicieli miejscowych dóbr[5].

Parafia włodawska należała do eparchii chełmskiej Patriarchatu Konstantynopolitańskiego. Postanowienia unii brzeskiej (podpisanej przez biskupa chełmskiego Dionizego) przyjęła dopiero po 1772[4]. Prawdopodobnie długi opór włodawskich prawosławnych przed unią kościelną wynikał z wpływów nieodległego monasteru św. Onufrego w Jabłecznej, jednego z silnych ośrodków dyzunitów[4]. Jeszcze w 1620 w cerkwi przyjmowany był prawosławny biskup chełmski (nieuznawany przez króla polskiego) Paisjusz[5].

Szesnastowieczna cerkiew we Włodawie spłonęła w 1790[4]. W momencie zniszczenia w obiekcie znajdowało się siedem ołtarzy[5]. Uratowany z budynku ikonostas przeniesiono do cerkwi św. Dymitra w Korolówce, gdzie przetrwał do zniszczenia świątyni w czasie akcji rewindykacji cerkwi prawosławnych w 1938[4].

Cerkiew unicka

Nowa świątynia unicka, nosząca wezwanie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, była czynna jedynie przez kilka lat. W 1821 parafia greckokatolicka zaprzestała użytkowania budynku i wynajmowała odtąd kaplicę obrządku łacińskiego. Obiekt został ostatecznie rozebrany po tym, gdy doznał kolejnych strat w czasie powstania listopadowego[4].

Z uwagi na trudności czynione przez rzymskokatolickich właścicieli kaplicy dotąd wynajmowanej przez unitów, w 1840 postanowili oni zbudować własną świątynię. Po uzyskaniu niezbędnych zezwoleń oraz deklaracji hr. Stanisława Zamoyskiego o pokryciu kosztów budowy przystąpiono do prac[4]. Kamień węgielny pod budowę pierwszej murowanej cerkwi we Włodawie został położony 14 lipca 1840. W ceremonii udział wzięło dwunastu kapłanów katolickich obrządków bizantyjskiego oraz łacińskiego. Obecny był zarządca Iwan Riendina oraz grupa kilkudziesięciu miejscowych dziedziców i urzędników sądowych[2]. Pierwsze nabożeństwa w świątyni odbyły się w sierpniu 1843, gdy w cerkwi umieszczono wykonany przez Andrzeja Cieszyńskiego klasycystyczny ikonostas[4].

W 1859 w sąsiedztwie świątyni wzniesiono dzwonnicę[4].

Cerkiew prawosławna

W Imperium Rosyjskim

Detal budynku

Parafia we Włodawie została przyłączona do eparchii chełmsko-warszawskiej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w 1875[2], wskutek likwidacji unickiej diecezji chełmskiej[6]. W 1874, w czasie trwania prowadzonej przez administrację carską kampanii przygotowującej jej kasatę Włodawa była areną protestów ludności unickiej niechętnej przejściu na prawosławie. Jesienią tego roku grupa unitów wypędziła z plebanii przycerkiewnej proboszcza parafii, zwolennika konwersji. Następnie zbuntowani wierni zajęli budynek cerkwi i usunęli z niego te elementy wyposażenia, które pojawiły się w nim w ciągu ostatnich kilku lat, w czasie reorganizacji wnętrza budynku w stylu bizantyjsko-rosyjskim (przebudowy tego typu były prowadzone w większości cerkwi na ziemi chełmskiej). Protest tłumiło wojsko rosyjskie[7].

W 1882 w cerkwi wykonano dekoracje malarskie na ścianach i sklepieniu, dokonano ponadto konserwacji ikonostasu[8]. Autorem fresków był ziemski strażnik Harponiuk, który za swoją pracę otrzymał wynagrodzenie zgromadzone z dobrowolnych wpłat wiernych i duchownych oraz z funduszy Kościoła[2].

W 1893 obiekt został poddany gruntownej przebudowie[2], którą oficjalne akta konsystorza eparchii chełmsko-warszawskiej określały wręcz jako budowę nowej świątyni na miejscu rozebranej starszej[9]. Projekt zmian w sylwetce obiektu wykonał rosyjski architekt Wiktor Syczugow, członek Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych[2]. Jego plan był przeglądany i opiniowany także przez architektów A. Czagina i W. Pokrowskiego[9]. Cerkiew we Włodawie była jedną z trzynastu świątyń zaprojektowanych przez Syczugowa dla prawosławnych parafii w Królestwie Kongresowym[10].

Zasadnicze prace budowlane, prowadzone przez Piotra Ksenka z Siedlec[9] trwały dwa lata[2], dalsze remonty cerkwi były kontynuowane do końca stulecia[8]. Po ich zakończeniu cerkiew poświęcił biskup lubelski Gedeon[2]. W końcu XIX w. w sąsiedztwie świątyni znajdowały się dwie dzwonnice[2].

W II Rzeczypospolitej

Widok ogólny świątyni, po prawej teren dawnego cmentarza, z lewej budynek plebanii
Cerkiew od północy

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę włodawska parafia prawosławna kontynuowała swoją działalność. W 1921 należały do niej 173 osoby, w 1931 – 146[8]. Cerkiew we Włodawie była jedną ze świątyń dekanatu włodawskiego diecezji warszawsko-chełmskiej, do którego początkowo należało pięć, następnie sześć cerkwi[11].

Po akcji rewindykacyjno-polonizacyjnej 1938 cerkiew we Włodawie była jedną z pięciu istniejących jeszcze świątyń prawosławnych na ziemi włodawskiej[12]. W dwudziestoleciu międzywojennym w świątyni, zgodnie z poleceniami władz państwowych, odbywały się nabożeństwa w intencjach patriotycznych, np. ku czci pamięci prezydenta Gabriela Narutowicza lub z okazji rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę[5].

Po II wojnie światowej

Prawosławne życie parafialne w mieście zamarło po wysiedleniach miejscowej prawosławnej ludności ukraińskiej w ramach wysiedleń do ZSRR oraz akcji „Wisła”. Do 1952 cerkiew była nieczynna[12]. Została w tym czasie poważnie zdewastowana: wyłamano drzwi i okna, zniszczono część ikon, uszkodzono ikonostas[12]. W wymienionym roku parafia we Włodawie wznowiła swoją działalność. Liczba prawosławnych mieszkańców miasta poważnie spadła, stabilizując się ostatecznie na poziomie kilkudziesięciu osób[12].

W latach 80. XX w. dach cerkwi został pokryty blachą, następnie w latach 90. cały obiekt został otynkowany, wymieniono w nim instalację elektryczną i założono alarm[12]. W 1997 konserwacji poddane zostały polichromie na cerkiewnym chórze[12]. W 1998 wyremontowano ołtarz, rok później – dwie ikony, w 2000 podjęto remont dachu[13]. W 1999 odnowiony ołtarz poświęcił biskup lubelski i chełmski Abel, nadając mu wezwanie Narodzenia św. Jana Chrzciciela[5]. W latach 2006–2008 sukcesywnie odnawiane były kolejne ikony znajdujące się w świątyni[14]. W 2017 r. odnowiono prezbiterium cerkwi[15].

W cerkwi odbywają się imprezy kulturalne w ramach Festiwalu Trzech Kultur[16].

Architektura

Położenie cerkwi

Cerkiew mieści się przy ulicy Kościelnej 11A[17], na skarpie nad brzegiem Bugu[18]. Obiekt otacza teren zielony, który pierwotnie był cmentarzem parafialnym[18].

Budynek

Włodawska świątynia prawosławna została zbudowana z cegły[18]. Reprezentuje mieszany styl bizantyjsko-rosyjski i klasycystyczny (cerkiew w typie ruskim, bizantyjsko-klasycystycznym)[18]. Obiekt jest orientowany, zbudowany na planie krzyża greckiego[4], z trzema absydami od strony wschodniej[18]. Jego zachodnie ramię łączy się z fasadą, w której mieszczą się chór i przedsionek. Elewację obiektu wieńczą trzy wieże – najwyższa (środkowa) i dwie mniejsze. Najwyższa wieża cerkwi zwieńczona jest hełmem w formie ostrosłupa, na którym usytuowano latarnię z cebulastą kopułką[18]. Nad centralnym punktem krzyża znajduje się kopuła, na której zbudowano jeszcze jedną wieżę[4]. Na wszystkich kopułach umieszczono krzyże prawosławne, podczas gdy szczyty kaplic transeptu i prezbiterium wieńczą krzyże łacińskie[18].

Okna budynku są półkoliście zamknięte, dekorowane archiwoltami zdobionymi ząbkami. Wejście do świątyni prowadzi przez trzy portale: zachodni (główny), północny i południowy, zlokalizowane w ryzalitach. Trójdzielny budynek kryty jest sklepieniem kolebkowym[18].

Wystrój wnętrza

Wnętrze cerkwi we Włodawie

Ikonostas cerkwi we Włodawie został w 1945 zdekompletowany[4]. Współcześnie (dane z 2002) tworzą go następujące wizerunki: św. Bazyli Wielki, św. Jan Chrzciciel, Matka Boża, Chrystus Pantokrator, św. Michał Archanioł, św. Gabriel Archanioł, Święta Rodzina (dolny rząd); Chrzest Pański, Boże Narodzenie, Zwiastowanie, Przemienienie Pańskie, Zaśnięcie Matki Bożej, Wprowadzenie Matki Bożej do Świątyni (środkowy rząd świąt); św. Barbara, św. Antoni Pieczerski, św. Mikołaj z Miry, św. Laurenty (górny rząd); Matka Boska oraz Ostatnia Wieczerza (zwieńczenie ikonostasu)[13].

W okresie II wojny światowej, a następnie przesiedleń ludności ukraińskiej wiele elementów wyposażenia obiektu zaginęło. Były to ikony Matki Bożej z XV w., św. Teodozji z 1715, ewangeliarz z XII w., kielich srebrny, trzy krzyże ołtarzowe i dziesięć szesnastowiecznych dzwonów[12]. We wnętrzu świątyni przechowywane są ikony, całe fragmenty ikonostasów z cerkwi zniszczonych w okresie międzywojennym (m.in. z Sobiboru i Holeszowa), uratowane przez parafian rozbieranych świątyń[8]. Inne cenne elementy wyposażenia obiektu to ikona św. Jana Chryzostoma z przełomu XVII i XVIII stulecia oraz krzyż ołtarzowy z przełomu XVIII i XIX w.[13].

Sufit prezbiterium cerkwi zdobiło malowidło przedstawiające Boga Ojca w otoczeniu aniołów. Nad miejscem lektury Ewangelii umieszczono wizerunek Ducha Świętego w postaci gołębicy, z podpisem cerkiewnosłowiańskim Duch Święty ogarnia cię i siłą Najwyższego olśniewa cię. Na suficie nawy świątyni wykonano malowidło z postacią Matki Bożej okrywającej świat omoforionem (Opieka Matki Bożej) z podpisem Ciesz się nasza radości, okryj nad od wszelkiego zła swoją najczystszą szatą. Z kolei na chórze namalowano Wszechwidzące Oko[2].

Przypisy

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2013-03-19].
  2. ↑ a b c d e f g h i j G. J. Pelica: Ślady zapomnianego piękna. Włodawa i okolice. Włodawa: Parafia Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy we Włodawie, 2009, s. 5–10. ISBN 83-85368-31-0.
  3. ↑ „Kalendarz prawosławny 2012”, s. 244, 2011. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna. ISSN 1425-2171. 
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l P. Superczyńska, Parafia prawosławna we Włodawie [w:] red. E. Olszewski: Włodawa. Miasto i region na przełomie XX/XXI wieku. Lublin–Włodawa: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Włodawskiej, 2002, s. 270–271. ISBN 83-227-0898-X.
  5. ↑ a b c d e Historia: Włodawa – Narodzenia Najświętszej Marii Panny. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2012-11-03]. (pol.).
  6. ↑ Lewandowski J.: Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772–1875. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1996, s. 118–119. ISBN 83-227-0898-X.
  7. ↑ J. Lewandowski: Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772–1875. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1996, s. 112–117. ISBN 83-227-0898-X.
  8. ↑ a b c d P. Superczyńska, Parafia prawosławna we Włodawie [w:] red. E. Olszewski: Włodawa. Miasto i region na przełomie XX/XXI wieku. Lublin–Włodawa: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Włodawskiej, 2002, s. 274–275. ISBN 83-227-0898-X.
  9. ↑ a b c B. Seniuk, Prawosławne cerkwie guberni lubelskiej i siedleckiej zrealizowane według projektów arch. Wiktora Iwanowicza Syczugowa, członka Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu [w:] Do piękna nadprzyrodzonego. Sesja naukowa na temat rozwoju sztuki sakralnej od X do XX wieku na terenie dawnych diecezji chełmskich Kościoła rzymskokatolickiego, prawosławnego, greckokatolickiego. Chełm: Muzeum Chełmskie, 1996, s. 281. ISBN 83-914960-6-6.
  10. ↑ B. Seniuk, Prawosławne cerkwie guberni lubelskiej i siedleckiej zrealizowane według projektów arch. Wiktora Iwanowicza Syczugowa, członka Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu [w:] Do piękna nadprzyrodzonego. Sesja naukowa na temat rozwoju sztuki sakralnej od X do XX wieku na terenie dawnych diecezji chełmskich Kościoła rzymskokatolickiego, prawosławnego, greckokatolickiego. Chełm: Muzeum Chełmskie, 1996, s. 275. ISBN 83-914960-6-6.
  11. ↑ G.J. Pelica: Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918–1939). Lublin: Fundacja Dialog Narodów, 2007, s. 42 i 45. ISBN 978-83-925882-0-7.
  12. ↑ a b c d e f g P. Superczyńska, Parafia prawosławna we Włodawie [w:] red. E. Olszewski: Włodawa. Miasto i region na przełomie XX/XXI wieku. Lublin–Włodawa: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Włodawskiej, 2002, s. 276–279. ISBN 83-227-0898-X.
  13. ↑ a b c P. Superczyńska, Parafia prawosławna we Włodawie [w:] red. E. Olszewski: Włodawa. Miasto i region na przełomie XX/XXI wieku. Lublin–Włodawa: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Włodawskiej, 2002, s. 280–283. ISBN 83-227-0898-X.
  14. ↑ Remonty. cerkiew.wlodawa.pl. [dostęp 2011-10-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (pol.).
  15. ↑ Oficjalna strona Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego – Uroczystości święta parafialnego we Włodawie [dostęp: 10.07.2017.]
  16. ↑ G. J. Pelica. O prawosławiu wśród kultur. „Przegląd Prawosławny”. 10 (304), październik 2010. Białystok. ISSN 1230-1078. 
  17. ↑ Włodawa – Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2012-11-03]. (pol.).
  18. ↑ a b c d e f g h Architektura włodawskiej cerkwi. cerkiew.wlodawa.pl. [dostęp 2011-10-15]. (pol.).
Cerkwie w powiecie włodawskim