Carta Marina (Mapa Morska), właśc. Carta marina et descriptio septentrionalium terrarum – pierwsza mapa ukazująca w miarę prawidłowy kształt Półwyspu Skandynawskiego i wybrzeża Morza Bałtyckiego. Autorem mapy był późniejszy, ostatni katolicki (tytularny) arcybiskup Uppsali – Olaus Magnus (1490-1557). Prace nad mapą trwały ok. 12 lat, a została wydrukowana w Wenecji w 1539. Wydanie mapy uważa się za moment narodzin szwedzkiej kartografii.
Historia
Powstanie mapy
Autorem mapy był Olaus Magnus, który po przemianach reformacyjnych, jakie nastąpiły w Szwecji, zamieszkał w Gdańsku wraz ze swoim bratem Johannesem. Tam za namową biskupa warmińskiegoMaurycego Ferbera rozpoczął pracę nad wielką mapą krajów północnych. Prawdopodobnie Ferber udostępnił Magnusowi mapę Prus i wybrzeża Bałtyku sporządzoną przez Mikołaja Kopernika, która była jednym ze wzorców dla Carta Marina. Kolejnymi źródłami dla Magnusa były mapa sporządzona przez biskupa Hansa Braska, jak również szkice i informacje uzyskane od żeglarzy, których Olaus Magnus spotkał w Gdańsku. Jednak podstawą pracy były jego własne zapiski, które sporządzał wcześniej latami podróżując po Skandynawii[1].
W 1537 Bracia Magnusowie wyjechali z Gdańska do Włoch i w 1539 wydrukowali mapę w Wenecji. Carta Marina od razu wzbudziła wielkie zainteresowanie, jako że pokazywała kraje ówcześnie nieznane w południowej Europie[1]. Mapa była prawdopodobnie wydrukowana w niewielkim nakładzie, a do czasów współczesnych zachowały się dwa znane egzemplarze dzieła. Wydanie mapy uważa się za moment narodzin szwedzkiej kartografii[2][3].
W 1572 włoski grawerAntonio Laferi wykonał pomniejszony miedzioryt mapy. Wszystkie jej egzemplarze były ręcznie kolorowane, jednak zabrakło w niej miejsca dla wielu szczegółów i ilustracji, jakie były w pierwowzorze. Mapa Laferiego była bardziej popularna od mapy Olausa Magnusa i wydrukowano ją w większym nakładzie, dzięki czemu do naszych czasów zachowało się więcej egzemplarzy tej wersji mapy[3].
Dalsze dzieje
Przez wiele lat sądzono, że wszystkie egzemplarze Carta Marina z 1539 zostały bezpowrotnie zniszczone. Pojawiające się informacje o odnalezieniu mapy okazywały się odwoływać do późniejszych wydań lub innych prac. W 1886 natrafiono na pierwszy egzemplarz oryginalnej mapy z 1539 w zbiorach monachijskiejHof- und Staatsbibliothek[2][4]. W 1950 zarząd biblioteki uniwersytetu w Uppsali wyraził chęć odkupienia tego egzemplarza mapy, jednak proponowana cena 250 tys. marek znacznie przekraczała możliwości finansowe Szwedów[5].
Na początku lat 60. XX wieku okazało się, że istnieje drugi egzemplarz oryginalnej mapy z 1539, a jego właścicielem jest polski kolekcjoner Emeryk Hutten-Czapski. Zarząd biblioteki uniwersytetu w Uppsali postanowił nabyć ten egzemplarz, a negocjatorem został polski slawista związany z uniwersytetem w UppsaliJózef Trypućko. Również w tym przypadku proponowana cena za mapę, odpowiadająca równowartości 150 tys. koron, okazała się być zbyt wysoka na możliwości biblioteki. Z pomocą bibliotece przyszło wydawnictwo Almqvist & Wiksell, które udzieliło pożyczki na zakup. Transakcji dokonano w listopadzie 1962 w Genewie. Od tej pory drugi egzemplarz mapy ma stałą ekspozycję w budynku Carolina Rediviva biblioteki uniwersytetu w Uppsali i należy do najcenniejszych obiektów w jej zbiorach[4][6]. Szczegóły zakupu zostały ujawnione dopiero w 2002 ze względu na 40-letni okres niejawności stosowany przez wydział rękopiśmiennictwa biblioteki dotyczący transakcji[2].
Opis
Pomimo swej nazwy, Carta Marina nie jest przede wszystkim mapą morską. Jest to pierwsza w miarę dokładna mapa Skandynawii. Do początków XVI wieku wiedza na temat geografii Skandynawii była oparta głównie na opisach Ptolemeusza. Różnice jakie zostały zaznaczone pomiędzy opisami Ptolemeusza i mapą Olausa Magnusa były tak znaczne, że zmieniły całkowicie ludzką wiedzę na temat tego regionu świata[2].
Carta Marina była pierwszą mapą, która oddawała w miarę dokładny kształt Półwyspu Skandynawskiego i południowych wybrzeży Bałtyku, jak również kierunek i kształt Zatoki Botnickiej. Autor ozdobił mapę dziesiątkami rycin, które przedstawiają codzienne zajęcia ówczesnych mieszkańców tego regionu świata takie jak dojenie renów, budowa łodzi, odlewanie dział czy polowanie na foki[1].
Górny margines mapy wypełnia jej pełna nazwa. Jak wszystkie opisy w dziele Olausa Magnusa, napis jest po łacinie: Carta marina et descriptio septentrionalium terrarum ac mirabiliumrerum in eis contentarum, diligentissime elaborata anno dni 1539. Dalej widoczny jest napis: Veneciis liberalitate R:mi d. Ieronimi Quirini Patriarche Venetiæ[7].
Carta Marina jest mapą ścienną, która składa się z dziewięciu oddzielnie drukowanych drzeworytów o wymiarach 55 × 40 cm. Po złożeniu tworzą arkusz mający 1,25 m długości i 1,70 m szerokości[3]. Każda z części jest oznaczona wielkimi literami A, B, C, D, E, F, G, H oraz I. Ponadto każda część opatrzona została dodatkowymi oznaczeniami ilustracji, do których użyto nieco mniejszych liter. Na część G składa się legenda opisująca po łacinie zawartość mapy[2].
Do mniejszych oznaczeń literowych były dołączone trzy różne opisy. Opis po łacinie w lewym dolnym rogu mapy i dwa oddzielnie drukowane. Jeden w języku włoskim a drugi w niemieckim. Mapa była kierowana głównie do odbiorcy włosko- i niemieckojęzycznego, a że ci drudzy byli znacznie bliżej Skandynawii i cześć tamtejszych zwyczajów nie była im obca, to opis w języku niemieckim był znacznie uboższy od włoskiego. Nie musiał zawierać tylu entuzjastycznych i lekko przesadzonych opowiadań, co opis w języku włoskim[2].
Autor chciał przekazać włoskiemu czytelnikowi obraz dotychczas nieznanych krajów skandynawskich z ich skarbami i historią ukazując je jako nie mniej rozwinięte od państw południowej Europy. W opisie nie zabrakło wzmianki o Kościele Katolickim, który wiele stracił i wycierpiał w wyniku reformacji[2].
Na mapie widnieją dwie nieistniejące wyspy. Pierwszą jest legendarna wyspa Thule (Tile), która według Magnusa znajduje się na Atlantyku[8]. Drugą jest „Insula magnettim” mająca być rzekomo biegunem magnetycznym[9].
Obydwa zachowane egzemplarze mapy nie są kolorowane. Nabywca mógł pokolorować mapę we własnym zakresie. W tym celu pozostawiono również puste tarcze herbowe nad łacińskimi opisami, żeby właściciel mapy mógł ją uzupełnić o własny herb. Natomiast wszystkie mapy Laferisa z 1572 były ręcznie kolorowane[2].
Johan Fredrik Nyström: Geografiens och de geografiska upptäckarnas historia till början af 1800-talet. Stockholm: C. E. Fritzes Kongl. Hofbokhandel, 1899, s. 239–241. (szw.).
