Bydło (rodzaj)

Ten artykuł dotyczy rodzaju ssaków. Zobacz też: rogacizna.
Bydło
Bos
Linnaeus, 1758[1]
Ilustracja
Samiec bantenga azjatyckiego (B. javanicus)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

parzystokopytne

Podrząd

przeżuwacze

Infrarząd

Pecora

Rodzina

wołowate

Podrodzina

bawoły

Plemię

Bovini

Rodzaj

bydło

Typ nomenklatoryczny

Bos taurus Linnaeus, 1758

Gatunki

39 gatunków (w tym 29 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Bydło[31], bizon[31] (Bos) – rodzaj ssaków z podrodziny bawołów (Bovinae) w obrębie rodziny wołowatych (Bovidae).

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Eurazji i Ameryce Północnej[32][33][34].

Charakterystyka

Długość ciała 190–380 cm, długość ogona 30–110 cm, wysokość w kłębie 137–220 cm; długość rogów 18–90 cm; masa ciała 300–1000 kg; samce są większe i cięższe od samic (dotyczy gatunków występujących na wolności)[33][35]. Gatunki z tego rodzaju to duże, ciężkie zwierzęta o długim ogonie zakończonym pękiem włosów. Pochodzą z południowej Azji. Mają duże znaczenie w gospodarce człowieka.

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10 wydaniu poblikacji własnego autorstwa poświęconej systematyce zwierząt[1]. Linneusz wymienił kilka gatunków – Bos bison Linnaeus, 1758, Bos bonasus Linnaeus, 1758, Bos taurus Linnaeus, 1758, Bos indicus Linnaeus, 1758[e] i Bos bubalis Linnaeus, 1758 – z których gatunkiem typowym jest (Linneuszowska tautonimia) Bos taurus Linnaeus, 1758.

Etymologia

  • Bos: łac. bos, bovis ‘wół’[36].
  • Taurus: łac. taurus ‘byk’, od gr. ταυρος tauros ‘byk’[37].
  • Urus: łac. urus ‘tur, żubr’, od gr. ουρος ouros ‘tur’[38]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Urus scoticus C.H. Smith, 1827 (= Bos taurus Linnaeus, 1758).
  • Bison: łac. bison, bisontis ‘bizon, żubr’[39]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Bos bison Linnaeus, 1758.
  • Bibos: zbitka wyrazowa nazw rodzajów: Bison C.H. Smith, 1827 oraz Bos Linnaeus, 1758[40]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Bibos subhemachalus Hodgson, 1837 (= Bos gaurus C.H. Smith, 1827).
  • Bisonus (Bissonius): łac. bison, bisontis ‘bizon, żubr’[39]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Bisonus poephagus Hodgson, 1841 (= Bos grunniens Linnaeus, 1766).
  • Poephagus: gr. ποηφαγος poēphagos ‘trawożerny’, od ποα poa, ποας poas ‘trawa’; -φαγος -phagos ‘jedzący’, od φαγειν phagein ‘jeść’[41]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Bos grunniens Linnaeus, 1766.
  • Bonasus: gr. βονασος bonasos ‘dziki byk, bizon’[42]. Gatunek typowy: Wagner wymienił dwa gatunki – Bos bison Linnaeus, 1758 i Bison americanus Linnaeus, 1766 (= Bos bison Linnaeus, 1758) – z których gatunkiem typowym jest Bos bison Linnaeus, 1758.
  • Harlanus: Richard Harlan (1796–1843), amerykański zoolog, paleontolog[43]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): †Sus americanus Harlan, 1842 (= †Bos latifrons Harlan, 1825).
  • Gaveus: bengalska nazwa gavi lub gaoi dla gajala używana w Ćottogram i Asam[44]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Bos frontalis Lambert, 1804.
  • Platatherium: La Plata, Argentyna; θηριον thērion ‘dzike zwierzę’, od θηρ thēr, θηρος thēros ‘zwierzę’[45]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Platatherium magnum P. Gervais & Ameghino, 1880 (= Bos taurus Linnaeus, 1758).
  • Gauribos: zbitka wyrazowa nazwy gatunkowej Bos gaurus C.H. Smith, 1827 oraz nazwy rodzajowej Bos Linnaeus, 1758[46]. Gatunek typowy: Heude wymienił cztery gatunki – Gauribos laosiensis[f] Heude, 1901, Gauribos brachyrhinus Heude, 1901 (= Bos gaurus C.H. Smith, 1827), Gauribos mekongensis Heude, 1901 (= Bos gaurus C.H. Smith, 1827) i Gauribos sylvanus Heude, 1901 (= Bos gaurus C.H. Smith, 1827) – z których gatukiem typowym jest Gauribos laosiensis[f] Heude, 1901
  • Uribos: zbitka wyrazowa nazw rodzajów: Urus C.H. Smith, 1827 oraz Bos Linnaeus, 1758[47]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Uribos platyceros Heude, 1901 (= Bos gaurus C.H. Smith, 1827).
  • Bubalibos: zbitka wyrazowa nazw rodzajów: Bubalis Frisch, 1775 i Bos Linnaeus, 1758[48]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Bubalibos annamiticus Heude, 1901 (= Bos gaurus C.H. Smith, 1827).
  • Microbos: gr. μικρος mikros ‘mały’; rodzaj Bos Linnaeus, 1758[49]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Bos? leptoceros Heude, 1901 (= Bos gaurus C.H. Smith, 1827).
  • Simobison: gr. σιμος simos ‘wklęsły, z zadartym nosem’[50]; rodzaj Bison C.H. Smith, 1827. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Bison figginsi Hay & Cook, 1928 (= †Bison antiquus Leidy, 1852).
  • Stelabison: gr. στηλη stēlē ‘podpora, stojak’[51]; rodzaj Bison C.H. Smith, 1827. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Bison occidentalis Lucas, 1898 (= †Bison antiquus Leidy, 1852).
  • Superbison: łac. super ‘obok, przy’[52]; rodzaj Bison C.H. Smith, 1827. Gatunek typowy: Frick wymienił kilkanaście gatunków – †Bison alaskensis Rhoads, 1897, †Bison alleni Marsh, 1877, †Bison occidentalis Lucas, 1898 (= †Bison antiquus Leidy, 1852), †Bison chaneyi Cook, 1928 (= †Bison alaskensis Rhoads, 1897), †Bos latifrons Harlan, 1825, †Bison angularis Figgins, 1933 (= †Bos latifrons Harlan, 1825), †Bos arizonica Blake, 1898 (= †Bos latifrons Harlan, 1825), †Bos crampianus Cope, 1894 (= †Bos latifrons Harlan, 1825), †Bison ferox Marsh, 1877 (= †Bos latifrons Harlan, 1825), †Bison regius Hay, 1913 (= †Bos latifrons Harlan, 1825), †Bison rotundus Figgins, 1933 (= †Bos latifrons Harlan, 1825) i †Bison crassicornis J. Richardson, 1854 (= †Urus priscus Bojanus, 1827) – z których gatunkiem typowym jest †Bison crassicornis J. Richardson, 1854 (= †Urus priscus Bojanus, 1827).
  • Novibos: łac. novus „nowy”[53]; rodzaj Bos Linnaeus, 1758. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Bos sauveli Urbain, 1937.
  • Platycerobison: gr.πλατυς platus ‘szeroki’[54]; κερας keras, κερατος keratos ‘róg’[55] ; rodzaj Bison C.H. Smith, 1827. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Bison chaneyi Cook, 1928 (= Bison alaskensis Rhoads, 1897).
  • Gigantobison: gr. γιγας gigas, γιγαντος gigantos ‘olbrzym, gigant’[56]; rodzaj Bison C.H. Smith, 1827. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Bos latifrons Harlan, 1825.
  • Parabison: gr. παρα para ‘blisko, w pobliżu’[57]; rodzaj Bison C.H. Smith, 1827. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Bison exiguus Matsumoto, 1915.
  • Leptobison: gr. λεπτος leptos ‘delikatny, drobny’[58]; rodzaj Bison C.H. Smith, 1827. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): †Leptobison hanaizumiensis Matsumoto & Mori, 1956.
  • Colombibos: Kolumbia (hiszp. Colombia); łac. bos, bovis ‘wół’[28]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Colombibos atactodontus Hernández Camacho & De Porta, 1960 (= Bos taurus Linnaeus, 1758).
  • Eobison: gr. εως eōs lub ηως ēōs ‘świt’[59]; rodzaj Bison C.H. Smith, 1827. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Bison palaeosinensis Teilhard de Chardin & Piveteau, 1930.
  • Dmanisibos: Dmanisi, Gruzja; rodzaj Bos Linnaeus, 1758[30]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Dmanisibos georgicus Burchak-Abramovich & Vekua, 1994.

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki[60][35][61][62][32]:

Grafika Gatunek Autor i rok opisu Nazwa zwyczajowa[31] Podgatunki[33][32][35] Rozmieszczenie geograficzne[33][32][35][61][62] Podstawowe wymiary[33][35][g] Status
IUCN[63]
Bos gaurus C.H. Smith, 1827 gaur indyjski 2 podgatunki Indie, południowy Nepal, południowy Bhutan, Mjanma, Tajlandia, Laos, Wietnam, Kambodża i Półwysep Malajski; być może Bangladesz i południowo-środkowa Chińska Republika Ludowa (południowy Junnan) DC: 250–330 cm
DO: 70–105 cm
MC: 650–1000 kg 		 VU 
Bos frontalis Lambert, 1804 gajal udomowiony gatunek monotypowy niektóre regiony północno-wschodnich Indii, Bangladeszu, Birmy i Chińskiej Republiki Ludowej (Junnan) DC: 250–330 cm
DO: 70–105 cm
MC: 650–1000 kg 		GU
Bos javanicus d’Alton, 1823 banteng azjatycki 3 podgatunki Mjanma, południowa Chińska Repulika Ludowa (południowy Junan, obecna obecność niepewna), Laos, Wietnam, Kambodża, północna część kontynentalnej Malezji i Tajlandii, Borneo i Jawa; być może Bali DC: 190–225 cm
DO: 65–80 cm
MC: 600–800 kg 		 EN 
Bos sauveli Urbain, 1937 kuprej azjatycki gatunek monotypowy historycznie w Kambodży, południowym Laosie, południowo-wschodniej Tajlandii i zachodnim Wietnamie (być może szerszy zasięg), jeśli nadal występuje na wolności, prawdopodobnie ogranicza się do kilku obszarów chronionych we wschodniej Kambodży DC: 210–220 cm
DO: 100–110 cm
MC: 700–900 kg 		 CR 
Bos primigenius Bojanus, 1827 tur leśny gatunek monotypowy znany z dużej części Eurazji, w tym Europy, zachodniej i wschodniej Azji, także Indii i Afryki Północnej DC: 260–310 cm
DO: brak danych
MC: 700–1500 kg 		 EX 
Bos taurus Linnaeus, 1758 tur europejski 2 podgatunki cały świat DC: 180–226 cm
DO: brak danych
MC: 400–2000 kg 		GU
Bos bonasus Linnaeus, 1758 żubr europejski 3 podgatunki (w tym 2 wymarłe) historycznie środkowa i wschodnia Europa oraz północny Kaukaz; obecnie rozproszone wolne i półwolne populacje w Polsce, Litwie, Białorusi, Słowacji, Ukrainie i Rosji DC: 210–350 cm
DO: 30–60 cm
MC: 350–1000 kg 		 NT 
Bos bison Linnaeus, 1758 bizon amerykański 2 podgatunki rozproszone, wolno żyjące stada ochronne w zachodniej i środkowej Kanadzie, zachodnich Stanach Zjednoczonych (Alaska, Montana, Utah i Wyoming) i skrajnie północnym Meksyku (Chihuahua) DC: 210–380 cm
DO: 43–60 cm
MC: 360–998 kg 		 NT 
Bos mutus (Przewalski, 1883) jak dziki gatunek monotypowy fragmentaryczne na Wyżynie Tybetańskiej w Chińskiej Republice Ludowej (Sinciang, Tybet, Qinghai i Gansu), północno-zachodnich Indiach (Ladakh) i północno-zachodnim Nepalu DC: do 380 cm
DO:do 100 cm
MC: 300–1000 kg 		 VU 
Bos grunniens Linnaeus, 1766 jak zwyczajny gatunek monotypowy cały świat DC: do 380 cm
DO:do 100 cm
MC: 300–1000 kg 		GU

Kategorie IUCN:  NT  – gatunek bliski zagrożenia,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony,  CR  – gatunek krytycznie zagrożony,  EX  – gatunek wymarły; GU – gatunek udomowiony.

Niektóre systemy klasyfikują zebu indyjskie (Bos indicus), bydło domowe (Bos taurus) i tura leśnego (Bos primigenius), za podgatunki nadrzędnego gatunku Bos taurus, jako Bos taurus indicus, Bos taurus taurus i Bos taurus primigenius[34].

Jak zwyczajny (Bos grunniens) bywa określany jako jeden gatunek z dwoma podgatunkami – jak udomowiony (Bos grunniens grunniens) i jak dziki (Bos grunniens mutus)[31].

Niektóre ujęcia systematyczne wyróżniają też rodzaj Bison (bizon[31]) z dwoma gatunkami: B. bison i B. bonasus[64] jednak analizy filogenetyczne wykazują, że Bison jest zagnieżdżony w rodzaju Bos i dlatego Bos bez Bison nie jest monofiletyczny[65][66][67].

Uproszczony kladogram i introgresja genetyczna współcześnie żyjących gatunków z rodzaju Bos za Wu i współpracownikami (2018)[66]:




B. taurus



B. indicus







B. gaurus



B. frontalis




B. javanicus






B. bonasus



B. bison




B. mutus






Syncerus


Uproszczony fragment kladogramu za Calamarim (2021) w oparciu o DNA, DNA antyczne i szczątki subfosylne[67]:




B. bonasus




B. indicus




B. primigenius (DNA antyczne)




B. taurus



B. javanicus








B. gaurus





B. mutus



B. grunniens





B. bison




B. frontalis



B. priscus (DNA antyczne)







Opisano również szereg gatunków wymarłych w czasach prehistorycznych:

Uwagi

  1. ↑ Nazwa odrzucona, publikacja Frischa Das Natur-System der Vierfüßigen Thiere została uznana za nieważną (poza kilkoma wyjątkami) ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego, na mocy uprawnień ICZN[2].
  2. ↑ Nomen nudum.
  3. ↑ Nowa nazwa dla Bos Linnaeus, 1758.
  4. ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Bisonus Hodgson, 1841.
  5. ↑ Podgatunek B. taurus.
  6. ↑ a b Podgatunek B. gaurus.
  7. ↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

  1. ↑ a b C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 71. (łac.).
  2. ↑ F. Hemming. Opinion 258. Rejection for nomenclatorial Purposes of the work by Frisch (J. L.) published in 1775 under the title Das Natur-system der Vierfüssigen Thiere. „Opinions and declarations rendered by the International Commission on Zoological Nomenclature”. 5, s. 55–72, 1954. (ang.). 
  3. ↑ J.L. Frisch: Das Natur-System der vierfüßigen Thiere in. Tabellen, darinnen alle Ordnungen, Geschlechte und Arten, nicht nur mit bestimmenden. Glogau: Christian Friedrich Günther, 1775, s. 2. (niem.).
  4. ↑ G.C.Ch. Storr: Prodromus Methodi Mammalium. Tubynga: Litteris Reissianis, 1780, s. 41. (łac.).
  5. ↑ C.S. Rafinesque: Principes fondamentaux de somiologie, ou Les loix de la nomenclature et de la classification de l’empire organique ou des animaux et des végétaux: contenant les règles essentielles de l’art de leur imposer des noms immuables et de les classer méthodiquement. Palerme: De l'imprimerie de Franc. Abate, aux dépens de l’auteur, 1814, s. 30. (fr.).
  6. ↑ C.H. Smith: The class Mammalia. Supplement to the order Ruminantia. W: G. Cuvier & E. Griffith (red.): The animal kingdom: arranged in conformity with its organization. Cz. 4. London: G.B. Whittaker, 1827, s. 417. (ang.).
  7. ↑ C.H. Smith: Synopsis of the species of the class Mammalia. W: G. Cuvier & E. Griffith (red.): The animal kingdom: arranged in conformity with its organization. Cz. 5. London: G.B. Whittaker, 1827, s. 373. (ang.).
  8. ↑ W. Swainson: On the Natural History and Classification of Quadrupeds. London: Longman, Rees, Orme, Brown, Green, & Longman, and John Taylor, 1835, s. 279, seria: Cabinet cyclopaedia. Natural history. (ang.).
  9. ↑ B.H. Hodgson. Description of the Gauri Gau of the Nipal forest. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 6 (1), s. 499, 1837. (ang.). 
  10. ↑ B.H. Hodgson. Classified catalogue of mammals of Nepal, corrected to end of 1841, first presented 1832. „Calcutta journal of natural history”. 2, s. 217, 1841. (ang.). 
  11. ↑ a b J.E. Gray: List of the specimens of Mammalia in the collection of the British museum. London: The Trustees, 1843, s. 153. (ang.).
  12. ↑ J.A. Wagner: Supplementband. W: J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Cz. 4: Die Nager (zweiter Abschnitt), Bahnlücker, Einhufer, Dickhäuter und Wiederkäuer. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1844, s. 515. (niem.).
  13. ↑ R. Owen. Observations on certain Fossils from the Collection of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia. „Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia”. 3 (4), s. 96, 1876. (ang.). 
  14. ↑ B.H. Hodgson. On various genera of ruminants. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 16 (2), s. 705, 1847. (ang.). 
  15. ↑ H.F.P. Gervais & F. Ameghino: Los mamiferos fosiles de la America Meridional / Les mammifères fossiles de l’Amérique du Sud. Paris; Buenos Aires: F. Savy; Igon Hermanos, 1880, s. 130. (hiszp. • fr.).
  16. ↑ Heude 1901 ↓, s. 3.
  17. ↑ Heude 1901 ↓, s. 5.
  18. ↑ Heude 1901 ↓, s. 6.
  19. ↑ Heude 1901 ↓, s. 7.
  20. ↑ O.P. Hay & H.J. Cook. Fossil vertebrates collected near, or in association with, human artifacts at localities near Colorado, Texas; Frederick, Oklahoma; and Folsom, New Mexico. „Proceedings of the Colorado Museum of Natural History”. 9 (2), s. 33, 1930. (ang.). 
  21. ↑ J.D. Figgins. The bison of the western area of the Mississippi Basin. „Proceedings of the Colorado Museum of Natural History”. 12 (4), s. 18, 1933. (ang.). 
  22. ↑ Ch. Frick. Horned ruminants of North America. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 69, s. 567, 1937. (ang.). 
  23. ↑ H.J. Coolidge. The Indo-Chinese forest ox or kouprey. „Memoirs of the Museum of Comparative Zoölogy at Harvard College”. 54 (6), s. 425, 1940. (ang.). 
  24. ↑ Skinner i Kaisen 1947 ↓, s. 197.
  25. ↑ Skinner i Kaisen 1947 ↓, s. 203.
  26. ↑ Skinner i Kaisen 1947 ↓, s. 219.
  27. ↑ a b H. Matsumoto & H. Mori. On the mammals of the very Late Pliocene fossiliferous zone at Kanamori, Hanaizumi, Nishi-iwai District, Province of Rikuchu. „Doubutsugaku zasshi”. 65 (6), s. 243, 1956. (ang.). 
  28. ↑ a b J. Hernández Camacho & J. de Porta. Un nuevo Bóvido pleistocénico de Colombia: Colombibos atactodontus. „Boletín de Geología”. 5, s. 46, 1960. (hiszp.). 
  29. ↑ C.C. Флеров: Древнейшие представители и история рода Bison. W: C.C. Флеров: Териология. Новосибирск: Наука, 1972, s. 82. (ros.).
  30. ↑ a b c Н.И. Бурчак-Лбрамович & A.K. Векуа: Новый представитель плейстоценновых быком из Восточной Грузии. W: Л.П. Татаров (red.): Палеотериология. Москва: Наука, 1994, s. 253–261. (ros.).
  31. ↑ a b c d e Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 180. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  32. ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 322–324. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
  33. ↑ a b c d e C. Groves, D. Leslie, B. Huffman, R. Valdez, K. Habibi, P. Weinberg, J. Burton, P. Jarman & W. Robichaud: Family Bovidae (Hollow-horned Ruminants). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 2: Hoofed Mammals. Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 573–580. ISBN 978-84-96553-77-4. (ang.).
  34. ↑ a b D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Bos. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-04-10]. (ang.).
  35. ↑ a b c d e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 598–600. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  36. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 140.
  37. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 665.
  38. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 703.
  39. ↑ a b Palmer 1904 ↓, s. 137.
  40. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 136.
  41. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 554.
  42. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 138.
  43. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 311.
  44. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 291.
  45. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 542.
  46. ↑ Heude 1901 ↓, s. 3.
  47. ↑ Heude 1901 ↓, s. 5.
  48. ↑ Heude 1901 ↓, s. 6.
  49. ↑ Heude 1901 ↓, s. 7.
  50. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 238.
  51. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 247.
  52. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 252.
  53. ↑ Etymologia za: The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
  54. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 200.
  55. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 51.
  56. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 110.
  57. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 207.
  58. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 139.
  59. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 93.
  60. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-11-29]. (ang.).
  61. ↑ a b Appendix 1. Extinct species. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 709. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  62. ↑ a b Appendix 2. Domestic species. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 711–712. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  63. ↑ Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-07-12]. (ang.).
  64. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Bison. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-11-02].
  65. ↑ C. Groves & P. Grubb: Ungulate Taxonomy. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2011, s. 110. ISBN 978-1421400938. (ang.).
  66. ↑ a b D.-D. Wu, X.-D. Ding, S. Wang, J.M. Wójcik, Y. Zhang, M. Tokarska, Y. Li, M.-S. Wang, O. Faruque, R. Nielsen, Q. Zhang & Y.-P. Zhang. Pervasive introgression facilitated domestication and adaptation in the Bos species complex. „Nature Ecology & Evolution”. 2 (7), s. 1139–1145, 2018. DOI: 10.1038/s41559-018-0562-y. (ang.). 
  67. ↑ a b Z.T. Calamari. Total evidence phylogenetic analysis supports new morphological synapomorphies for Bovidae (Mammalia, Artiodactyla). „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 3970, s. 1–38, 2021. DOI: 10.5531/sd.sp.49. (ang.). 
  68. ↑ R. Lydekker: Molar teeth and other remains of Mammalia. W: Geological Survey of India: Indian Tertiary and post Tertiary Vertebrata. T. 3. Cz. 1. Calcutta: Geological Survey Office, 1878, s. 30, seria: Memoirs of the Geological Survey of India, Palaeontologia Indica. (ang.).
  69. ↑ S.N. Rhoads. Notes on living and extinct species of North American Bovidae. „Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia”. 49, s. 490, 1897. (ang.). 
  70. ↑ J.M. Leidy. [Bez tytułu]. „Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia”. 6, s. 117, 1852. (ang.). 
  71. ↑ O. Mooser & W.W. Dalquest. Pleistocene mammals from Aguascalientes, central Mexico. „Journal of Mammalogy”. 56 (4), s. 815, 1975. DOI: 10.2307/1379653. (ang.). 
  72. ↑ O.Ch. Marsh. Notice of some new vertebrate fossils. „The American journal of science and arts”. Third series. 14 (81), s. 252, 1877. (ang.). 
  73. ↑ Н.К. Верещагин. Байкальский як (Роeрhagus baikаlensis N. Ver. sр. novа Маmmalia) из плейстoценовой фауны Восточной Сибири. „Доклады Академии Наук СССР”. 99 (3), s. 456, 1954. (ros.). 
  74. ↑ B. Martínez Navarro, L. Rook, M. Papini & Y. Libsekal. A new species of bull from the Early Pleistocene paleoanthropological site of Buia (Eritrea): Parallelism on the dispersal of the genus Bos and the Acheulian culture. „Quaternary International”. 212 (2), s. 169, 2010. DOI: 10.1016/j.quaint.2009.09.003. (ang.). 
  75. ↑ E.F. von Schlotheim: Die Petrefactenkunde auf ihrem jetztigen Standpunkte durch die Beschreibung seiner Sammlung versteinerter und fossiler Überreste des Thier- und Pflanzenreichs der Vorwelt. Gotha: Becker, 1820, s. 10. (niem.).
  76. ↑ F. Masini, I Bovini Villafranchiani dell’Italia, [w:] Praca doktorska, Modena: University of Modena and Florence, 1985, s. 54 (wł.).
  77. ↑ H. Matsumoto. On some fossil mammals from Ho-nan, China. „Science Reports of the Tohoku Imperial University”. 3 (1), s. 32, 1915. (ang.). 
  78. ↑ Skinner i Kaisen 1947 ↓, s. 199.
  79. ↑ R. Harlan: Fauna Americana: being a Description of the Mammiferous Animals Inhabiting North America. Philadelphia: Anthony Finley, 1825, s. 273. (ang.).
  80. ↑ H. Matsumoto, H. Mori, S. Murai & H. Ozaki. On the discovery of the Upper Pliocene fossiliferous and culture bearing bed at Kanamori, Hanaizumi Town, Province of Rikuchu. „Bulletin of the National Science Museum, Tokyo”. 4, s. 287-324, 1959. (ang.). 
  81. ↑ S. Tokunaga & N. Naora: Fossil remains excavated at Ku-Hsiang-Tung near Harbin, Manchoukuo. W: I. Matuzawa: Report of the First Scientific Expedition to Manchoukuo under the leadership of Shigeyasu Tokunaga, June-October 1933. Cz. 4. Tokyo: Institute of Scientific Research of Manchoukuo, 1939, s. 210. (jap. • ang.).
  82. ↑ A.V. Sher. An Early Quaternary bison population from Untermaßfeld: Bison menneri sp. nov. „Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”. 40 (1), s. 105, 1997. (ang.). 
  83. ↑ L. Rütimeyer. Die rinder der tertiär-epoche nebst vorstudien zu einer Natürlichen Geschichte der Antilopen. „Abhandlungen der schweizerischen paläontologischen Gesellschaft”. 4, s. 154, 1977. (niem.). 
  84. ↑ P. Teilhard de Chardin & J. Piveteau. Les mammifères fossiles de Nihowan (Chine). „Annales de Paléontologie”. 19, s. 84, 1930. (fr.). 
  85. ↑ E. Dubois. Das geologische Alter der Kendeng- oder Trinil-Fauna. „Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap”. 2e Série. 25, s. 1262, 1908. (niem.). 
  86. ↑ C.E. Baer: De fossilibus mammalium reliquiis in Prussia. Typis Hartungianis: Königsberg, 1823, s. 27, 28. (łac.).
  87. ↑ Lydekker 1878 ↓, s. 119.
  88. ↑ L.H. von Bojanus. De uro nostrate eiusque sceleto commentatio. Scripsit et noris primigenii sceleto auxit. „Nova Acta Physico-medica Academiae Caesareae Leopoldino-Carolinae Naturae Curiosorum”. 13, s. 427, 1827. (łac.). 
  89. ↑ Skinner i Kaisen 1947 ↓, s. 174.
  90. ↑ W. Freudenberg. Paläontologie. „Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie und Paläontologie”. 2, s. 133, 1910. (niem.). 
  91. ↑ Lydekker 1878 ↓, s. 122.
  92. ↑ Л.H. Алексеева: К истории подсемейства Bovinae в эоплейстоцене Европейской части СССР. Кишинев: Палеонтология, геология и полезные ископаемые Молдавии, 1967, s. 125–142. (ros.).
  93. ↑ Н.К. Верещагин: Млекопитающие Кавказа. Ленинград: Труды зоологического института АН СССР, 1959, s. 448. (ros.).
  94. ↑ В.И. Громова. Новые материалы по четвертичной фауне Поволжья и по истории млекопитающих Европы и Северной Азии вообще. „Труды Комиссии по Изучению Четвертичного периода”. 2, s. 101, 1932. (ros.). 

Bibliografia