Baobab, palczara (AdansoniaL.) – rodzaj roślin z rodziny ślazowatych. Obejmuje 8 gatunków[4][5]. Sześć gatunków z tego rodzaju to endemityMadagaskaru. Jeden – baobab afrykańskiA. digitata rośnie w Afryce kontynentalnej z wyjątkiem jej północnych i południowych krańców. Także jeden gatunek – baobab australijski – występuje w północno-zachodniej Australii[5][4]. Drzewa o olbrzymich pniach gromadzących wodę (jedno drzewo może zmagazynować w pniu wodę w ilości 120 tys. l[6]) i zrzucające liście w czasie zimowej suszy[7]. Są charakterystyczne dla sawann[8], ich kwiaty otwierają się o zmierzchu i zapylane są przez nietoperze (zwłaszcza baobab afrykański), ptaki (miodojady są głównym zapylaczem baobabu australijskiego), galagowate i lemurowate (te ostatnie zwłaszcza w przypadku baobabu Grandidiera), ale też owady. Do zwierząt przyczyniających się do rozsiewania się tych drzew należą słonie i pawiany, poza tym nasiona rozprzestrzeniane są przez wodę[5].
Drzewa te są wszechstronnie wykorzystywane, przy czym akurat ich drewno, mimo ogromnej miąższości ma niewielkie znaczenie – jest miękkie, gąbczaste[7] i ulega szybkiemu rozkładowi[8]. Z tego powodu niebezpiecznie jest przebywać w sąsiedztwie obumarłych drzew – łatwo można wpaść w puste przestrzenie powstające po szybko rozkładanych korzeniach[8]. Pnie baobabu australijskiego są ważnym źródłem wody dla Aborygenów i ptaków[5]. Ogromne pnie po wydrążeniu lub suche bywają wykorzystywane jako domostwa, spichlerze, zbiorniki wody lub grobowce[7]. Z łyka baobabu afrykańskiego wytwarza się liny, sieci rybackie i tkaniny[8][7]. Jadalne są młode liście spożywane jak warzywo (bogate w witaminę C), korzenie siewek, owoce i nasiona. Z tych ostatnich wyrabia się olej. Słodki miąższ owoców ma smak cytrynowy i służy do wyrobu orzeźwiających napojów[8][7]. Drzewa te są także wszechstronnie wykorzystywane w lecznictwie[7]. Z kory uzyskuje się alkaloid adansoninę wykorzystywany jako odtrutka dla toksyn z roślin z rodzaju Strophantus, którymi truje się strzały[8].
Morfologia
Pokrój
Drzewa o specyficznym wyglądzie – z silnie zgrubiałym pniem (u baobabu afrykańskiego do 40 m obwodu[8]) i charakterystycznej koronie przypominającej system korzeniowy (wyglądają jak drzewa „rosnące do góry nogami”)[7].
Okazałe, wyrastają zwykle pojedynczo w kątach liści, na szypułce z dwoma podkwiatkami. Działki kielicha w liczbie 5 są głęboko podzielone i od wewnątrz owłosione. Płatków korony jest 5 i mają one kolor białawy, żółty do czerwonego. Pręciki o nitkach w górze wolnych, w dole zrośniętych w rurkę, z pojedynczymi pylnikami. Zalążnia z 5–10 komorami, w każdej z licznymi zalążkami[4][9].
Okazałe (u baobabu afrykańskiego do 20 cm długości[8]) kulistawe do walcowatych, z drewniejącym, twardym i omszonym egzokarpem[4][9] otaczającym wewnątrz miąższ, który w miarę dojrzewania zmienia się w ciągliwą pulpę, w której pogrążone są grubościenne nasiona[8].
Systematyka
Pozycja systematyczna
Rodzaj z podrodziny wełniakowychBombacoideae w obrębie ślazowatychMalvaceae[2][10]. Dawniej w wielu systemach klasyfikacyjnych podrodzina Bombacoideae podnoszona była do rangi rodziny wałniakowatych Bombacaceae[11].
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abcdefgAlicja i Jerzy Szweykowscy (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo "Wiedza Powszechna", 2003, s. 62. ISBN 83-214-1305-6.
↑ abcdefghiWielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 143-144. ISBN 83-7079-779-2.
↑ abK. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. V. Flowering Plants. Dicotyledons. Berlin, Heidelberg, New York: Springer, 2003, s. 272. ISBN 3-540-42873-9.
↑Genus: Adansonia. Germplasm Resources Information Network (GRIN), United States Department of Agriculture, Agricultural Research Service. [dostęp 2010-02-24]. (ang.).
↑CrescentC.BloomCrescentC., Adansonia [online], The Compleat Botanica [dostęp 2010-02-24] [zarchiwizowane z adresu 2004-11-16](ang.).
