André Langrand-Dumonceau

Langrand-Dumonceau na XIX-wiecznej rycinie autorstwa Istvána Sárkády’ego
Data i miejsce urodzenia	5 grudnia 1826 Vossem
Data i miejsce śmierci	25 kwietnia 1900 Rzym
Zawód, zajęcie	finansista, bankier i przedsiębiorca
Odznaczenia
Książę Rzymu
Multimedia w Wikimedia Commons

André Langrand-Dumonceau (ur. 1826, zm. 1900) – belgijski finansista, bankier i przedsiębiorca, założyciel pierwszego ogólnoeuropejskiego koncernu ubezpieczeniowego^[1]. Stał się znany w całej Europie dzięki wysiłkom na rzecz stworzenia katolickiego imperium finansowego, mającego być przeciwwagą dla banków należących do Żydów i protestantów.

Jego plany chrystianizacji kapitału, mimo poparcia papieża Piusa IX, okazały się piramidą finansową. Skazany za nadużycia finansowe ukrywał się w różnych krajach, a resztę aktywów jego spółek przejął żydowski finansista Maurice de Hirsch. Upadek jego fortuny wywołał jedną z największych afer polityczno-finansowych w historii Belgii^[2].

Urodził się 5 grudnia 1826 jako André Langrand w Vossem niedaleko Liège^[3]. W wieku dziesięciu lat stracił ojca i musiał imać się różnych prac, by wspomóc rodzinę^[4]. W młodości pracował jako uliczny sprzedawca^[1], roznosiciel gazet i pomocnik piekarza^[3]. W 1843 wstąpił do Legii Cudzoziemskiej^[3], jednak po kilku latach wrócił do Belgii. W 1847 ożenił się z Rosalie Dumonceau i z powodów prestiżowych dołączył do swojego nazwiska szlacheckie nazwisko panieńskie żony^[4]. W 1850, w wieku 24 lat, założył niewielką firmę, zajmującą się sprzedażą ubezpieczeń dla rolników. Dzięki udanym inwestycjom i spekulacji akcjami w krótkim czasie założył sieć firm siostrzanych w kilku państwach świata, m.in. La Royal Belge w Belgii, holenderskie Crédit Néerlandais i Towarzystwo Handlowo-Przemysłowe oraz Międzynarodowy Bank Ziemski i Międzynarodową Kompanię Kredytu Ziemskiego z siedzibą w Londynie, a także podobne spółki na terenie Austrii i Holandii^[1][5][6][7]. W ciągu kilku lat stworzył imperium ubezpieczeniowe i finansowe, obejmujące sporą część państw europejskich^[1][8].

Wykorzystując powszechne w ówczesnej Europie nastroje antysemickie, Langrand-Dumonceau szukał wspólników i kontrahentów w oparciu o klucz religijny. Sam na każdym kroku podkreślał swoje oddanie religii katolickiej i wiarę w to, że czuwa nad nim jego patron, święty Józef^[8]. Do swoich przedsięwzięć pozyskał wsparcie kleru i środowisk katolickich, zwłaszcza arystokracji i klasy średniej, które przekonał, że jego imperium bankowe „schrystianizuje kapitał” i stanie się przeciwwagą dla banków protestanckich i żydowskich^[9][10][11]. Swoje idee promował m.in. na organizowanych w XIX wieku Kongresach Katolików, gdzie osobiście lub przez swoich wysłanników wzywał wiernych i kler do „ochrzczenia kapitału i wydarcia go z rąk żydowskich bankierów”^[10].

Podobne pomysły były w owym czasie podejmowane przez wielu przedsiębiorców w Holandii, Belgii i innych państwach, m.in. współpracującego z Langrandem Jana Willema Cramera^[12]. W radach nadzorczych należących do niego przedsiębiorstw zasiadali znani belgijscy politycy katoliccy, m.in. Pierre De Decker, Alphonse Nothomb i Adolphe Dechamps, jego działalność wspierali również francuscy legitymiści^[13], zachodnioeuropejska burżuazja i arystokracja^[9][14][10]. Mimo otwarcie antysemickiej retoryki, bez przeszkód współpracował z żydowskimi przedsiębiorcami, m.in. Maurycym von Hirschem, ale także z domami Rothschildów, Bischoffsheimów, Goldschmidtów czy Königswasserów^[15].

Nazywany „Napoleonem finansjery” i „Johnem Law XIX wieku”^[8], Langrand-Dumonceau swoje sukcesy zawdzięczał w równej mierze urokowi osobistemu, talentowi krasomówczemu i umiejętności przekonywania do swoich planów zarówno osób z wyższych sfer, jak i klas niższych^[16]. Dzięki niej swoje oszczędności powierzali mu zarówno najwięksi finansiści jego czasów, koronowane głowy i przedstawiciele starych rodów szlacheckich i burżuazyjnych, jak też emeryci, rentierzy, prości rolnicy, księża, ministrowie rządów i politycy konserwatywni^[17]. Popularność zyskiwał dzięki okazywaniu hojności ubogim i szacunku wobec osób położonych wyżej od niego na drabinie społecznej^[8]. Olbrzymie sumy wydawał również na reklamę prasową obiecującą potencjalnym inwestorom ogromne dywidendy, a także na łapówki dla wydawców i redaktorów naczelnych pism, dyplomatów, urzędników państwowych i pracowników konkurencyjnych firm^[18].

Wywodził się z biednej, rolniczej rodziny, więc dla wielu do końca pozostał parweniuszem, pokpiwano sobie również z jego nuworyszowskich zwyczajów, przede wszystkim zamiłowania do luksusu^[8]. Otaczał się zbytkownymi przedmiotami, posiadał jeden z największych powozów w Belgii, zgromadził też ogromną kolekcję drogocennych fajansów z Delftu, japońskiej porcelany i obrazów wielkich mistrzów^[8]. Znany był również z fanatycznego zamiłowania do dobrego ubioru i kolekcji przeszło 42 par butów^[8].

W ciągu zaledwie dekady Langrand-Dumonceau zbudował olbrzymie imperium finansowe, sieć należących do niego w całości lub częściowo firm, w której strukturze niewielu udawało się rozeznać^[18]. Wewnętrzną strukturę tej sieci firm dodatkowo komplikował fakt, że od samego początku ich właściciel często dokonywał transakcji sam ze sobą: jedna z jego spółek wykupywała papiery wartościowe innej, a ta z kolei była formalnie właścicielką jeszcze kolejnej^[16]. Wizerunek człowieka sukcesu utrzymywał m.in. dzięki ryzykownym operacjom na giełdzie oraz fałszowaniu ksiąg należących do siebie spółek i upiększaniu raportów dla inwestorów^[18].

W 1860 rozszerzył działalność o spekulacje ziemią i udzielanie kredytów hipotecznych w Europie Środkowej i Wschodniej^[1], przede wszystkim w krajach Monarchii Habsburskiej^[18]. Kupił także udziały w kilku przedsiębiorstwach budowlanych specjalizujących się w projektach infrastrukturalnych. Zajmował się inwestowaniem pieniędzy banków z bogatszych państw na rynkach rozwijających się, gdzie brakowało lokalnych inwestorów^[1][18]. Tym stworzył instytucje, które w wielu regionach Europy jako pierwsze w historii mogły konkurować z lichwiarzami^[1].

W 1864 papiestwo powierzyło mu organizację emisji obligacji, mających podratować budżet Państwa Kościelnego sumą 50 milionów ówczesnych franków^[9][19][11]. Choć ostatecznie udało mu się zebrać zaledwie niecałe 20 milionów^[9], w 1865 na znak uznania dla jego wysiłków papież Pius IX nadał mu tytuł księcia rzymskiego, kredytował także jego działalność z kasy Państwa Kościelnego^{[9][20][19][21]}. Wkrótce jego prestiż zbliżył się do prestiżu czołowych finansistów jego czasów, jak baron Rothschild, bracia Péreire, Jacques Laffitte, Salomon Oppenheim czy ród Bischoffsheimów, a zaufaniem darzyli go m.in. Napoleon III, król Belgów Leopold I, papież Pius IX i Franciszek Józef^[1][10][18]. W kręgu zatrudnionych na różnych posadach w spółkach należących do Langranda-Dumonceau znaleźli się także byli i obecni ministrowie rządu belgijskiego, m.in. książę Leopold van Stratten-Ponthoz, minister finansów Edouard Mercier i Adolphe Dechamps^[22][18].

Langrand-Dumonceau wydawał ogromne sumy na zdobycie koncesji kolejowych, jednak w większości nieskutecznie^[20]. Ostatecznie dopiero w 1867 udało mu się pozyskać koncesję na budowę linii Koszyce – Bogumin, a w 1868 rząd Imperium Osmańskiego przyznał jednej z jego spółek koncesję na budowę Kolei Orientalnych, linii kolejowej mającej połączyć Konstantynopol z Wiedniem i resztą Europy^[23]. W sumie w czasie największego rozkwitu jego imperium finansowego, do Langranda-Dumonceau należały 32 powiązane kapitałowo banki działające w różnych państwach (m.in. w Belgii, Holandii, Francji, Wielkiej Brytanii i w Austro-Węgrzech^[10]), a do tego kilkanaście firm oferujących kredyty hipoteczne, ubezpieczenia, a także handlujące ziemią i nieruchomościami^[24].

Imperium finansowe Langranda-Dumonceau z biegiem lat tworzyło coraz większą piramidę finansową: hojnie wypłacane dywidendy z przynoszących straty spółek służyły zakładaniu kolejnych, z kolei straty pokrywano z przychodów jeszcze innych firm^[1]. Na każdym z przekształceń zarabiał sam Langrand-Dumonceau oraz akcjonariusze większościowi, natomiast właściciele niewielkich pakietów akcji zazwyczaj zostawali z papierami wartościowymi upadających spółek bez szans na odzyskanie poniesionych wydatków^[25].

Przykładem może być założony w sierpniu 1853 holding Association Générale d’Assurances, w którym udziały miał również Maurycy von Hirsch^[26]. Hirsch został dyrektorem finansowym firmy a Langrand-Dumonceau odpowiadał za handel akcjami i kontakty zewnętrzne^[27]. Spółka, zawiązana w formie trustu, początkowo na siedem lat, miała zajmować się spekulacją akcjami towarzystw ubezpieczeniowych kontrolowanych przez Langranda^[27]. Spółka przetrwała dekadę, w tym czasie wykupiła m.in. akcje kilku należących do Langranda-Dumonceau firm^[27]. Gdy transakcje były udane, zyski wędrowały do kieszeni głównych udziałowców, gdy ceny akcji spadały, kosztami obciążano spółkę^[27]. Firma inwestowała również w ryzykowne przedsięwzięcia, jak choćby założona w 1860 firma Vindobona Mortgage Insurance Company^[a] specjalizująca się w udzielaniu kredytów hipotecznych^[27]. Nim ta na dobre rozkręciła działalność, von Hirsch, Langrand-Dumonceau i jego mentor Mercier zainkasowali po przeszło 100 tysięcy franków na głowę, pracownicy wysokiego szczebla również byli sowicie wynagradzani, choć zyski zwykłych akcjonariuszy były niezadowalające^[27]. Upadającą firmę przejął Belgijski Bank Hipoteczny, kolejna z firm założonych przez belgijskiego przedsiębiorcę specjalnie w tym celu^[29].

Ostatecznie Association Générale d’Assurances wraz ze spółkami zależnymi weszła aportem do nowej firmy Langranda-Dumonceau, powstałego w sierpniu 1863 Banque de Crédit Foncier et Industriel^[27]. Na przekształceniu skorzystali akcjonariusze likwidowanej spółki, ale już niekoniecznie powstałego na jej gruzach koncernu^[27]. W ciągu zaledwie trzech lat bank utracił większość kapitału, olbrzymie sumy pochłonęły ryzykowne zakupy ziemi w Hiszpanii i na Węgrzech, a także pensje kadry zarządzającej^[29]. Głównym inwestorem upadającej spółki została inna firma należąca w większości do Langranda, londyński International Land Credit^[29]. Finansowanie długów jednej firmy przez drugą spowodowało, że większość członków zarządu i rady nadzorczej International Land Credit podała się do dymisji, jednak Langrand-Dumonceau i na tym przedsięwzięciu zarobił, choć udziałowcy mniejszościowi stracili^[30].

Prawdziwą sytuację finansową swoich firm Langrand-Dumonceau skutecznie ukrywał przed opinią publiczną; inwestował też spore sumy w reklamę prasową oraz łapówki dla polityków, dyplomatów i urzędników^[1]. Inwestorów kusił też nadspodziewanie dużymi dywidendami^[1], nawet w czasach kryzysu finansowego lat 1866–1867^[14].

W 1868 imperium finansowe znalazło się u szczytu swojej potęgi, po czym nastąpił gwałtowny jego upadek^[31]. Na początku roku został zmuszony do sprzedaży części akcji swoich spółek, co doprowadziło do spadku ich notowań na giełdach^[31]. W tym samym czasie jego najważniejszy kontrahent, dom książęcy Thurn und Taxis, nagle wycofał się z prowadzenia interesów i zażądał zwrotu zainwestowanego kapitału w wysokości 15,8 mln franków^[31][32]. Na Langrandzie-Dumonceau zemściły się bliskie kontakty z dworami i arystokracją: w maju pełniący funkcję opiekuna prawnego niepełnoletnich książąt cesarz Franciszek Józef zmusił go do wykupienia akcji spółek dotychczas należących do tej rodziny w zamian za obietnice intratnych kontraktów na budowę linii kolejowych w Austrii^[31][33]. Zmusiło to belgijskiego finansistę do zaciągnięcia olbrzymich kredytów, których nie był w stanie spłacić^[31][33]. W tym samym czasie Austria, być może pod naciskiem własnych bankierów, również zaczęła wycofywać się z interesów z nim, a i papież Pius IX stał się dużo bardziej sceptyczny w kwestii proponowanych przez niego inwestycji, mimo że optował za nimi premier Włoch Marco Minghetti^[32].

Kilka miesięcy później, w październiku, niewielka belgijska gazeta „La Cote libre de la Bourse de Bruxelles” ujawniła machinacje finansowe, jakich dopuszczał się przedsiębiorca oraz podległe mu zarządy należących do niego spółek^[31]. Równolegle belgijskie organy ścigania wszczęły przeciwko niemu śledztwo, oskarżając go o oszustwa finansowe^[31]. Wybuchł skandal, tym większy, że instytucje finansowe należące do belgijskiego magnata miały silne powiązania ze światem polityki^[31]. W ciągu zaledwie dwóch miesięcy, w wyniku tzw. afery Lagranda-Dumonceau, większość należących do niego spółek zbankrutowała^[b], a wraz z nimi oszczędności straciło wielu katolików w całej Europie, zarówno drobnych przedsiębiorców, jak i przedstawicieli arystokracji^[32]. Jednym z najbardziej poszkodowanych był Jerzy V, niewidomy król Hanoweru^[32]. Przez cały kontynent przetoczyła się fala upadłości, dymisji ministrów, samobójstw, a nawet rozruchów^[32].

Wkrótce belgijskie partie liberalne wytoczyły przeciw przedsiębiorcy proces i rozpoczęły kampanię prasową, mając nadzieję na zdyskredytowanie nie tylko jego, ale i wszystkich polityków reprezentujących opcję katolicką w Belgii^[35]. 25 sierpnia 1870 Sąd Handlowy Brukseli orzekł bankructwo osobiste Lagranda-Dumonceau, a także wszystkich należących do niego przedsiębiorstw, a w 1872 skazał go na dziesięć lat więzienia^[31][3]. Wkrótce potem również jego spółki w Holandii zostały zmuszone do ogłoszenia bankructwa, a los reszty przypieczętował krach na giełdzie wiedeńskiej w maju 1873^[36]. Większość aktywów Langranda-Dumonceau likwidator masy upadłościowej sir Henry Drummond Wolf sprzedał baronowi Maurycemu Hirschowi^[37]. Jak zauważa Kurt Grunwald, autor biografii Hirscha, zakrawa na ironię fakt, że ostatecznie „katolickie imperium finansowe” znalazło się w rękach żydowskiego bankiera za sprawą protestanta^[37].

Belgijskie śledztwo prowadzone przez księcia de Liedekerke-Beaufort ujawniło m.in. ukrywanie strat i fałszowanie wartości spółek. Wyrok wydano in absentia, bowiem sam André Langrand-Dumonceau zbiegł do Anglii, gdzie likwidator aktywów przedsiębiorcy na Wyspach Brytyjskich, sir Henry Drummond Wolff, nie dopatrzył się żadnych nieprawidłowości w zarządzaniu Międzynarodowym Bankiem Ziemskim, a bankructwo jego przedsiębiorstw uznał za wynik niekompetencji, a nie złej woli^[26]. Wspierający go ministrowie belgijskiego rządu odeszli w niesławie z polityki, a mianowanie skompromitowanego De Deckera gubernatorem Limburgii doprowadziło do upadku rząd premiera Jules’a d’Anethana^[3]. Skandal odbił się szerokim echem na świecie^[38], jednak nie przyniósł belgijskim liberałom oczekiwanego zwycięstwa wyborczego^[c].

Sam Langrand-Dumonceau resztę życia spędził na emigracji, ukrywając się przed ścigającymi go wierzycielami. Udało mu się wywieźć większość pieniędzy z prywatnych kont do Paryża, skąd uciekł do Rzymu, a stamtąd do Londynu, by w 1872 przez Brazylię dotrzeć do Stanów Zjednoczonych^[31]. Przez pewien czas mieszkał w Nowym Jorku, w mieszkaniu dawnego współpracownika, Henry’ego Amy’ego. Ostatecznie powrócił do Europy i osiadł na stałe we Włoszech^[3][31]. Zmarł 25 kwietnia 1900 w Rzymie^[3].

W latach 1960–1965 Guillaume Jacquemyns opublikował pięciotomową biografię André Langranda-Dumonceau, będącą zarazem monografią jego kariery biznesowej^[40] . Od tego czasu jego działalność przywoływana jest w literaturze przedmiotu jako istotny przykład pewnego etapu dziejów kapitalizmu^[6], a skutki upadku jego finansowego imperium bywają porównywane do bankructwa imperium Ivara Kreugera w latach 20. XX wieku^[24].

• Rondo E.R.E. Cameron Rondo E.R.E., France and the Economic Development of Europe, 1800-1914, The Evolution of International Business 1800-1945, vol. IV, Routledge, 2000, ISBN 978-0-415-19011-4  (ang.).
• Phillip L.P.L. Cottrell Phillip L.P.L., Investment banking in England, 1856-1881: a case study of the International Financial Society, wyd. II, Routledge Library Editions: Banking & Finance, Vol. 7, London: Routledge, 2012, ISBN 978-0-415-53020-0  (ang.).
• KurtK. Grunwald KurtK., Türkenhirsch: A Study of Baron Maurice De Hirsch, Israel program for scientific translations, Transaction Publishers, 1966, ISBN 978-1-4128-4536-6  (ang.).
• GuillaumeG. Jacquemyns GuillaumeG., Langrand-Dumonceau, promoteur d’une puissance financière catholique, tomy I-V, Bruksela: Université libre de Bruxelles, 1960, OCLC 1337598  (fr.).
• De flirt met het kapitalisme, [w:] EmielE. Lamberts EmielE., Gevecht met Leviathan: een verhaal over de politieke ordening in Europa, wyd. 1, Bert Bakker, 18 marca 2011, ISBN 978-90-351-3636-6 [dostęp 2015-06-05]  (niderl.).
• BeppeB. Manzitti BeppeB., Un intraprendente banchiere belga e le sue operazioni finanziarie in Italia: il Conte Andre Langrand-Dumonceau (1826-1900), „Atti della Accademia Ligure di Scienze e Lettere”, VI (2003), Serie VI, Genua: Accademia Ligure di Scienze e Lettere, 2003, s. 153–175, ISSN 0392-2219, OCLC 643976777  (wł.).
• Giovanni DiG.D. Muro Giovanni DiG.D., Léon Degrelle et l’aventure rexiste (1927-1940), Luc Pire Editions, 2005, ISBN 978-2-87415-519-2 [dostęp 2015-06-06]  (fr.).
• PaulineP. Pocknell PaulineP. (red.), Franz Liszt and Agnes Street-Klindworth: A Correspondence, 1854-1886, FranzF. Liszt, AgnesA. Street-Klindworth, Franz Liszt studies series, vol. 8, Pendragon Press, 2000, ISBN 978-1-57647-006-0  (ang.).
• DolfD. Sternberger DolfD., BernhardB. Vogel BernhardB., Die Wahl der Parlamente und anderer Staatsorgane, T. I: Europa. Zweiter Halbband, Berlin 1969, OCLC 808266835  (niem.).
• C.N.C.N. Tăttăranu C.N.C.N., Discursul D-lui C. N. Tăttăranu, procuror de secțiune la curtea de apel din Bucurescî, ținut cu ocasiunea deschidereî anuluî judecătoresc 1895-96, wyd. 129, Bukareszt: Direcția Generală Monitorului Oficial și Imprimeriei Statului, 10 września 1895, s. 4324–4332  (rum.).
• LouisL. Trénard LouisL., C. Jacquemyns, «Langrand-Dumonceau, promoteur d’une puissance financière catholique; tome III, Vers l’apogée. – 2. Organisation et opérations», 1963, „Revue du Nord”, 49 (193), 1967, s. 391–393 [dostęp 2016-04-05]  (fr.).
• Helvetia (autor korporatywny), Aus ANKER Versicherung wurde Helvetia Versicherung, [w:] Helvetia Österreich [online], helvetia.com, 2014 [dostęp 2016-04-05]  (niem.).
• Meyers Konversations-Lexikon (autor zbiorowy), Langrand-Dumonceau, [w:] Hermann JuliusH.J. Meyer (red.), Meyers Großes Konversations-Lexikon, tom 12, Lipsk: Bibliographisches Institut, 1908, s. 178–179  (niem.).