Wiosną 1918 gen. Józef Dowbor-Muśnicki wydał rozkaz utworzenia 4 pułku ułanów w ramach I Korpusu Polskiego w Rosji, jednak w związku z rozbrojeniem korpusu pułk nie został utworzony.
Pułk 4 Ułanów Zaniemeńskich kontynuował tradycje 4 pułku ułanów Królestwa Polskiego.
Od 1921 pułk mógł używać nazwy „pułk 4-ty ułanów Zaniemeńskich”[2].
Wojna polsko-ukraińska i polsko-bolszewicka
Od stycznia 1919 pułk brał udział w działaniach bojowych wojny polsko-ukraińskiej w rejonie Lwowa. W dniu 10 maja skierowany został do Białegostoku, gdzie został uzupełniony, a następnie już w pełnym składzie skierowano go w rejon Mosty-Lida, tam też jako pierwszy polski pułk przekroczył linię rzeki Niemen. Następnie uczestniczył w zajęciu Wilna i walkach na Białorusi. W lipcu 1920 w związku z ofensywą wojsk bolszewickich, pułk prowadził działania opóźniające. W tym czasie stoczył szereg walk m.in. pod Hrebionką (9 lipca 1920), gdzie rozbił trzy pułki piechoty Armii Czerwonej. W walkach odwrotowych dotarł na przedpola Warszawy. Od 15 sierpnia 1920 brał udział w polskiej kontrofensywie. W czasie tych walk ponownie doszedł do Niemna, gdzie toczył walki także z wojskami litewskimi. Swój udział w wojnie zakończył na linii rzeki Berezyny, gdzie w rejonie Dokszyc zajął stanowiska do momentu zawarcia Traktatu Ryskiego w 1921.
Po zakończeniu działań bojowych pułk skierowano do Wilna, które stało się przez cały okres II Rzeczypospolitej jego pokojowym garnizonem. W 1921 naczelne władze wojskowe zezwoliły na używanie nazwy „Zaniemeńskich”. W 1927 oficjalnie otrzymał nazwę – 4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich, w celu upamiętnienia, że był to pierwszy polski pułk, który przekroczył Niemen w walkach o wschodnie granice Polski.
W 1929 w Zakładach Graficznych „Polska Zjednoczona” w Warszawie zostało wydane opracowanie „Zarys historji wojennej 4-go Pułku Ułanów Zaniemeńskich” autorstwa porucznika Stefana Kajetana Bayera, oficera pułku, odznaczonego dwukrotnie Krzyżem Walecznych.
Został zmobilizowany 23 sierpnia 1939, dodatkowo w szwadronie zapasowym 4 puł. w Wołkowysku był mobilizowany Ośrodek Zapasowy Wileńskiej Brygady Kawalerii. Załadunek do transportu kolejowego nastąpił dopiero 30 sierpnia na stacji kolejowej Wilno i Porubanek. W związku z tym do rejonów koncentracji przewidzianej dla Armii „Prusy” dotarł 2 września, koncentrując się w lesie na północny wschód od Piotrkowa Trybunalskiego, aby następnie 3 września przegrupować się w rejon miejscowości Lubień.
W nocy z 5 na 6 września pułk przeszedł do rejonu Sulejowa, gdzie miał organizować obronę na rzece Pilica. 7 września skoncentrował się w rejonie Przysuchy.
8 września zorganizował obronę na południe od Radomia, gdzie po raz pierwszych toczył przez cały dzień walkę z niemieckimi wojskami pancernymi. W nocy wycofał się w rejon przyczółka mostowego pod Maciejowicami, gdzie bronił się następnego dnia.
W nocy z 9 na 10 września pułk w czasie przeprawy przez Wisłę w rejonie Magnuszewa poniósł duże straty (ciężką broń zatopiono, wielu żołnierzy, a jeszcze więcej koni utonęło), i został rozproszony. Skoncentrował się ponownie nad Wieprzem, gdzie nastąpiła jego reorganizacja. Z pierwotnego składu pozostało tylko dowództwo pułku i 2 szwadron. Do pułku włączono szwadron 13 pułku Ułanów Wileńskich, szwadron kawalerii dywizyjnej 36 Dywizji Piechoty, 7 szwadron pionierów oraz 7 szwadron łączności. W pułku znalazło się też kilka czołgów z 61 kompanii czołgów rozpoznawczych. Tak zreorganizowany pułk przemaszerował w rejon Świdnika.
Następnie wszedł w skład Brygady Kawalerii płk. Jerzego Grobickiego z Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Władysława Andersa. 20 września w zaciętych walkach opanował miejscowość Cześniki, a 22 września nacierał na Komorów.
24 września podjął wraz z pozostałymi jednostkami GO Kaw. próbę przedostania się na Węgry. 26 września pułk zdołał przebić się przez szosę Lwów-Przemyśl, ale w nocy natrafił na oddziały Armii Czerwonej i musiał wycofać się w lasy.
27 września pułk na czele z dowódcą złożył koło Medyki broń, uzyskując od Niemców honorową kapitulację.
Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939[9][10]
4 pułk Ułanów Zaniemeńskich otrzymał dwa sztandary. Pierwszy sztandar otrzymał od Pogotowia Wojennego Ziemi Kujawskiej we Włocławku. Drugi przepisowy sztandar został ufundowany przez mieszkańców Ziemi Lidzkiej, Mińskiej i Ejszyskiej w 1920 uroczystego wręczenia sztandaru dokonał marszałek Józef Piłsudski 14 kwietnia 1922 w Wilnie, w trzecią rocznicę wyzwolenia Wilna z rąk bolszewików. Losy obu sztandarów Pułku nie były znane do 2019[22].
Jesienią 2019 dzięki współpracy kadry Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, członków Stowarzyszenia Grupa Historyczna „Zgrupowanie Radosław”, ministra Michała Dworczyka oraz Fundacji Wolność i Demokracja udało się odnaleźć sztandar ufundowany przez mieszkańców Ziemi Lidzkiej, Mińskiej i Ejszyskiej. Sztandar ten, pod koniec września 1939 został po walkach ukryty w rejonie Medyki i przez 80 lat pozostawał w ukryciu. 29 listopada 2019 w Pałacu Prezydenckim, w obecności Prezydenta RP Andrzeja Dudy, Ministra Obrony Narodowej, oraz reprezentantów 9 Warmińskiego Pułku Rozpoznawczego Prezes Fundacji Wolność i Demokracja, Pani Lila Luboniewicz przekazała sztandar do Muzeum Wojska Polskiego[23].
Sztandar Pułku 4 Ułanów Zaniemeńskich w Pałacu Prezydenckim podczas uroczystości przekazania do Muzeum Wojska Polskiego, 29 listopada 2019.Zdjęcia obu stron sztandaru Pułku 4 Ułanów Zaniemeńskich wyświetlane w Pałacu Prezydenckim podczas uroczystości przekazania do Muzeum Wojska Polskiego, 29 listopada 2019.
Odznaka zatwierdzona Dz. Rozk. MSWojsk. nr 49, poz. 872 z 13 grudnia 1921. Posiada kształt Krzyża Orderu Virtuti Militari, którego ramiona pokryte są chabrową emalią z białym obramowaniem. Na krzyż nałożony jest orzeł z rozpiętymi skrzydłami, trzymający w szponach wieniec. Nad głową orła złota otwarta korona. Na ramionach krzyża wpisano datę odzyskania niepodległości 11 XI 1918, na dolnym ramieniu w wieńcu numer 4 i inicjał U. Oficerska – czteroczęściowa, wykonana w srebrze, emaliowana. Wymiary: 38x38 mm. Projekt: Witold Łada-Zabłocki. Wykonanie: Teodor Filipski – Wilno[24]
↑Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[8].
↑rtm. Wiesław Zygmunt Słapa pełnił jednocześnie funkcję dowódcy szwadronu gospodarczego.
↑ppor. kaw. Jerzy Wiktor Majewski pełnił jednocześnie funkcję dowódcy plutonu w 2. szwadronie
↑Rotmistrz Stanisław Załęski ps. „Prus” ur. 6 stycznia 1907. Absolwent III promocji SPRKaw. w Grudziądzu (1928/29). Na stopień porucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1938 i 3. lokatą w korpusie oficerów rezerwy kawalerii[11]. W czasie powstanie warszawskiego w Grupie Bojowej Krybar – wytwórnia uzbrojenia. 15 września 1944 został ranny. Zmarł 9 października 1944 w Stalagu XI A Altengrabow[12][13][14].
↑Prawdopodobnie chodzi o Konstantego Scheunerta ur. 12 maja 1912. Absolwent III promocji SPRKaw. w Grudziądzu (1931/32). Praktykę odbył w 4 puł. Na stopień podporucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1938 i 166. lokatą w korpusie oficerów rezerwy kawalerii[15]. Porucznik Konstanty Scheunert był pomocnikiem attaché wojskowego w Londynie, odznaczonym Krzyżem Kawalerskim Orderu Imperium Brytyjskiego. Zmarł 27 marca 1970.
↑Prawdopodobnie chodzi o por. kaw. rez. Eugeniusza Lempke ps. „Ufny” ur. 14 marca 1903 w Warszawie, w rodzinie Władysława i matki z domu Gradys. W czasie powstania warszawskiego był członkiem Komendy Głównej Wojskowego Korpusu Służby Bezpieczeństwa. Od 5 października przebywał w niemieckiej niewoli, kolejno w Stalagu 344 Lamsdorf i Oflagu II D Gross-Born. Zmarł 13 stycznia 1960 w Warszawie[13][14].
↑Ppor. lek. rez. Feliks Hanak Bloch[16] lub Feliks Hamac-Bloch[17] lub Feliks Hanac-Bloch[18] ur. 11 września 1903 w Białymstoku, w rodzinie Józefa i Gustawy[19]. Na stopień podporucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1933 w korpusie oficerów rezerwy kawalerii. Posiadał przydział w rezerwie do 4 puł.[17] W pułku odbył ćwiczenia rezerwy (1931, 1934 i 1936) jako dowódca plutonu[19]. W 1933 otrzymał dyplom lekarza stomatologa. Mieszkał i praktykował w Wilnie[16][18].
↑kpt. lek. wet. Tadeusz Marian Elektorowicz ur. 6 lipca 1905 w Starym Samborze, w rodzinie Wincentego Stanisława. W marcu 1939 był lekarzem weterynarii 33 dal w Wilnie. Według Piotra Zarzyckiego w czasie kampanii wrześniowej był lekarzem weterynarii II/33 pal. Dostał się do niemieckiej niewoli. Przebywał w Oflagu VII A Murnau[13].
↑Rtm. Feliks Antoni Kisiel ps. „Rusiecki”, „Halicz” ur. 23 listopada 1910 w Jędrzejowie, w rodzinie Stanisława i matki z domu Rybacka. Na stopień porucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1936 i 52. lokatą w korpusie oficerów rezerwy kawalerii[20]. W konspiracji od 20 listopada 1939. Pełnił służbę w Oddziale II Komendy Głównej Armii Krajowej. Od 5 października przebywał w niemieckiej niewoli, kolejno w Stalagu 344 Lamsdorf i Oflagu II D Gross-Born. Zmarł 21 listopada 1972 w Warszawie[13][14].
↑por. kaw. Henryk Giecewicz ur. 22 sierpnia 1913 w Wilnie, w rodzinie Wacława, rotmistrza i Heleny z Połońskich. Na stopień porucznika został mianowany ze starszeństwem z 19 marca 1939 i 22. lokatą w korpusie oficerów rezerwy kawalerii[21]. W tym czasie był przydzielony w charakterze instruktora do Szkoły podoficerskiej ckm Podlaskiej BK przy 9 psk. W trakcie kampanii wrześniowej dostał się do niemieckiej niewoli. Przebywał w Oflagu II C Woldendberg[13]. Zmarł 3 października 1989. Został pochowany na Centralnym Cmentarzu Komunalnym w Toruniu.
↑Nawiązywały do 4 Pułku Ułanów Królestwa Polskiego z 1830
↑W 1921 przywrócono barwne proporczyki w broniach jezdnych.
↑ Karmazynowe patki ułanów (zamiast proporczyków) nawiązywały do dawnych barw mundurów i wyłogów tych formacji od XVIII wieku po 1831[31].
↑Jeśli nie zaznaczono inaczej, miejsce służby żołnierzy zawodowych przed mobilizacją podano za: Ryszard Rybka, Kamil Stepan; Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939[35].
Lesław Kukawski: Historia pułku. W: 4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich. Krzysztof Mijakowski (red.). Lublin: Edipresse Polska S.A., 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-7769-266-0.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
