Lo quíchoa que coneish variantas dialectalas pro diferentas, au punt de tornar l'intercompreneson hèra mauaisida enter locutors d'Eqüator e locutors deu Cusco (Peró). Au contre, lo quíchoa meridionau deu Cuzco qu'ei de bon compréner au sud d'aquesta vila, e aquò dinc a Santiago del Estero (Argentina).
Duas importantas caracteristicas deu quíchoa que son, d'un punt de vista fonologic, las triplas serias de consonantasoclusivas (q, g, ch, e t qui tanben be poden estar glotalizadas o aspiradas), e d'un punt de vista gramaticau, l'estructura aglutinanta mercés a l'utilizacion de sufixes qui's pòden amassar e apielà's ; per exemple [1]:
Llaqta que vòu díser "vilatge"
Llaqta-y : "lo men vilatge" (y qu'ei la marca deu possessiu singular de purmèra persona)
Llaqta-y-manta : "que vien deu men vilatge" (manta que marca l'origina)
Llaqta-y-manta-wan : "que vien deu men vilatge tanben" (wan, "tanben", hornit au cap d'ua paraula que marca l'ipseïtat)
Istòria
Declaracion d'independéncia d'Argentina escrivuda en castelhan (a esquèrra) e en quíchoa (a dreta), 1816
Lo quíchoa qu'ei sovent associat dab l'Empèri Inca a maugrat qui aqueth n'aja pas avut qu'ei istòria de las brèvas (per tant gran qui hosse estat lo son endom). Se los Incas que participèn de segur a la soa espandida, la lenga qu'existiva abans e qu'èra utilizada com mejan de comunicacion dens los Andes. En mei d'aquò, la colonizacion espanhòu, a despart deu son aspecte repressiu d'un punt de vista religiós, sociau, economic e culturau que favoritzè, a còps, l'utilizacion deu quíchoa, en bèth evangelizar dens aquesta lenga. Diferentas classas sociaus que l'empleguèn dinc au dia de uei, despuish l'Inca Garcilaso de la Vega (escrivan perovian deu XVIau sègle descendent, au còp, de las noblessas inca e espanhòu) dinc a las comunautats indigènas e a l'oligarquia qui l'utilizava entà comandar los sons vailets quechoaofòns.
Aquesta utilizacion ampla deu quíchoa que hè que libes be hon estampats de d'òra dens aquesta lenga (desempuish lo sègle XVI) qui presenta la paradòxa d'estar amplament parlada (de cap a 10 000 000 de locutors) en tot estar miaçada per l'avançada deu castelhan.
Los purmèrs tèxtes estampats en quíchoa que hon escivuts per religiós espanhòus qui empleguèn l'alfabet deu castelhan. Desempuish mei de quate sègles, mantuns alfabets be hon ensajats dinc au dia de uei. Ua de las dificultats per escríver lo quíchoa qu'ei pausada per la tripla seria d'oclusivas (simplas, aspiradas o glotalizadas), a còps notada au mejan d'apostròfas o dab "h", per exemple :
"q" peu son [k] simple
"qh" (o "q'") peu son aspirat
"q'" (o "q") peu son glotalizat
Alfabet:
A, Ch (com en occitan), Ch (glotalizat), I, J (com la jota deu castelhan), k (com la c de l'occitan), k' (glotalizada), Kh (aspirada), Ll (Lh de l'occitan), M, N, Ñ (Nh de l'occitan), P (com en l'occitan), P' (glotalizada), Ph (aspirada), Q (velara), Q' (glotalizada), Qh (aspirada), R, S (com [s]), Sh (com en gascon), T (com en occitan), T' (glotalizada), Th (aspirada), U (com la Ó de l'occitan), W (Ó semiconsonanta) e Y (I semiconsonanta).
Airau deu quíchoa devesit en dus arrams : I e II ; lo II qu'ei devesida en tres arrams : A, B e C ; Jujuy que pertanh a l'airau II-C (meridionau: los tres plaps blau marina, de baish en haut que's troban a Santiago del Estero, Jujuy e Cuzco)
Accentuacion
Com en occitan, las paraulas, en quíchoa, be son accentuadas suber l'avantdarrèra sillaba. L'ajustèr d'un o de mantuns sufixes aglutinats que desplaça l'accent entà que torni càder tostemps suber l'avantdarrèra sillaba. Per aquesta rason, l'accent tonic que pòt estar marcat com ua ajuda, mes b'ei pas brica necessari ni pas tanpauc obligatòri.
Pronoms personaus
Ua grana particularitat pronominala deu quíchoa qu'ei l'existéncia de duas purmèras personas pluraus diferentas : ua inclusiva (on l'interlocutor b'ei supausat pertànner au grop deus "nos" o deus "nosauts") e l'auta exclusiva (on l'interlocutor e demòra en dehòra deu grop deus "nos" o deus "nosauts").
Purmèra persona deu singular : ñúqa (var. ñóqa, occitan : "jo")
Segonda persona deu singular : qán (var. qám, occitan : "tu")
Tresau persona deu singular : páy (occitan: : "eth", "era")
Purmèra persona inclusiva deu plurau : ñuqánchij (occitan : "nosauts - e tu tanben" -)
Purmèra persona exclusiva deu plurau : ñuqáyku (occitan : "nosauts - mes pas tu" -)
Segonda persona deu plurau : qankúna (occitan : "vos", "vosauts" - kúna qu'ei la marca deu plurau)
Tresau persona deu plurau : paykúna (occitan : "eths", "eras", var. "els", "elas")
Conjugason
Lo verb quíchoa que's troba estremat a la fin de la soa proposicion.
A l'infinitiu, que s'acaba dab ua "y", per exemple : rimay ("parlar").
Per formar lo present, que cau remplaça la y de l'infinitiu per las desinéncias : -ni, nki, -an, -nchij, -yku, -nkíchij, -nku (respectivament per la purmèra persona deu singular, la dusau deu singular, la tresau deu singular, la purmèra inclusiva deu plurau, la purmèra exclusiva deu plurau, la segonda deu plurau, la tresau deu plurau).
Exemple:
Rimáni ("que parli")
Rimánki ("que parlas")
Ríman ("que parla")
Rimánchij ("que parlam - e tu dab nosauts -")
Rimankíchij ("que parlam - tu qu'es a despart -")
Rimánku ("que parlan")
Sufixes possessius
Lo quíchoa qu'ei conegut per non pas conéisher lo verb "aver". La possession qu'ei donc exprimida sia mercés au sufixe yoj (qui implica l'idea d'estar provesit d'ua certa causa : qán warmíyoj = "qu'as ua hemna" - warmi = "hemna" -), sia mercés aus sufixes possessius -y, -yki, -n, -nchik, -yku, -ykíchik, -nku (qui replaçan los nostes pronoms possessius) ; per exemple, dab llaqta ("vilatge") :
Llaqtáy : "lo men vilatge"
Llaqtáyki : "lo ton vilatge"
Llaqtán : "lo son vilatge"
Llaqtánchik : "lo noste vilatge (a tu e a nosauts)"
Llaqtáyku : "lo noste vilatge (pas lo ton)"
Llaqtaykíchik : "lo voste vilatge"
Llaqtánku : "lo lor vilatge"
Sufixes corrents
-kuna : marca deu plurau ; exemple : llaqtakuna ("los vilatges")
-man : "de cap a", "en direccion de" ; exemple Jujuyman rini ("Que vau de cap a Jujuy").
-manta : "que vien de", "qu'ei originari de" ; Qosqomanta kani ("Que soi deu Cuzco")
-pi : "a" (locatiu) ; exemple : Boliviapi ("qu'ei en Bolívia").
-paq : "per aquesta persona" o "per aquesta causa", "destinat a", "dens l'interest de" ; exemple : Oqsitaniapaq (per Occitània).
-wan : "tanben", "dab" ; llaqtakunawan ("dab los vilatges" o "los vilatges tanben")
-cha : diminutiu ; exemple : llaqtachakunawan (los vilatjòts tanben o dab los vilatjòts)
.svg&lang=oc)
.svg)
