Wellen ligt in Haspengouw, de fruitstreek in zuidelijk Limburg. Onder de inwoners van Zuid-Limburg is Wellen bekend als de Bokkenrijders.
Toponymie
De naam Wellen is afkomstig van het Middelnederlandse "wellene", en betekent bron of put. Er zijn immers vele en spontaan opwellende bronnetjes. Een andere uitleg voor de naam komt van het Latijnse villina terra, en betekent landbouwuitbating. De naam verscheen voor het eerst in schriftelijke bronnen in 1158.
Geschiedenis
Op het grondgebied van Wellen zijn prehistorische voorwerpen gevonden, waaronder een stenen bijl (1894) en silex-steentjes waarmee deze voorwerpen werden geslepen. Ook werd er Romeins aardewerk aangetroffen.
Het is onduidelijk wanneer Wellen precies is ontstaan, maar archeologische vondsten duiden op een vestiging in de Frankische tijd (5e - 7e eeuw). Het puin dat door de rivier de Herk op die plek wordt afgezet, blijkt een geschikte plek voor veeboeren.
Wellene of Welnis wordt pas in de tweede helft van de 12e eeuw in 'officiële' bronnen vermeld.
De gemeente was lange tijd verbonden aan de abdij van Munsterbilzen, en dit op zowel administratief, juridisch als kerkelijk gebied. De verbondenheid aan deze abdij komt door de landeigenares die het klooster stichtte rond 670. Landrada stond al haar wereldlijke bezittingen af aan de abdij.
Vanaf de 12e eeuw werd de abdij een eerder elitair, adellijk stift voor dames en begon het zich te gedragen als een kapittel van kanunnikessen, geleid door een prinses-abdis. Deze prinses-abdis had verschillende rechten, zoals het tiendrecht en patronaatsrecht en grondrechten en hoogheerlijke rechten. Uiteindelijk noemde zij zich de soevereine vorstin van de abdij en haar gebieden. De door haar benoemde schepenbanken waren onderworpen aan de Loonse wetten, een beroep tegen een veroordeling kon aangetekend worden te Munsterbilzen. Vele Bokkenrijders uit Wellen werden in dit beroep zo tot de doodstraf veroordeeld, op twee jaar tijd 27. Rond 1760 werd in Wellen 40% van de mannelijke bevolking genoemd in de processen rond de bokkerijders. Dankzij dit grote aantal beschuldigingen en doodstraffen kregen de inwoners van Wellen de bijnaam de Bokkenrijders. Negentien al of niet vermeende Bokkenrijders werden in de Wellense Bonderkuil terechtgesteld.
In de 15e eeuw koos Wellen partij tegen prins-bisschopLodewijk van Bourbon en diens bondgenoten, de Bourgondiërs. De Bourgondiërs, onder leiding van Karel de Stoute, sloegen terug en versloegen de opstandelingen in 1466, nabij de kapel van Oetersloven. In 1467 kwamen ze nogmaals in opstand, waarop de Bourgondiërs, onder leiding van Adolf van Kleef-Ravenstein, het dorp platbrandden en de kerk plunderden.
Verdere krijgshandeling teisterden Wellen, en wel in 1579, tijdens het beleg van Maastricht door de troepen van Parma; in 1636 waren het de troepen van Jan van Weert; in 1654 en 1657 waren het Lotharingse troepen en in 1673 de Franse troepen van Lodewijk XIV die Wellen onveilig maakten en schattingen oplegden.
Van 1789-1793 was Wellen een belangrijk centrum van de Patriotten, die in opstand kwamen tegen de macht van pastoor en regenten.
Op 11 juni 2023 werd een referendum gehouden over de vraag of de gemeente moet fuseren met een of meer buurgemeenten. Het aantal inwoners dat hun stem uitbracht, bedroeg 1491. De voor geldigheid noodzakelijke opkomst van 20% werd niet gehaald, er waren zes stemmen te weinig. Door de te lage opkomst werden de stemmen niet geteld zoals in het Decreet Lokaal Bestuur is voorgeschreven.[1]
Geografie
Hydrografie
De Herk stroomt aan de westkant van het centrum. Ze komt de gemeente binnen via Borgloon, stroomt daarna langs Berlingen, dan door Wellen en vervolgens verlaat ze de gemeente Wellen en stroomt ze Alken binnen.
Onderstaande tabel toont de burgemeesters van de fusiegemeente Wellen vanaf 1977. Een volledig overzicht van de burgemeesters van Wellen en haar deelgemeenten (1830-heden) staat hier.
De zetels van de gevormde meerderheid staan vetjes afgedrukt. De grootste partij staat in kleur. De rode cijfers naast de gegevens duiden aan onder welke naam de partijen telkens bij een verkiezing opkwamen.
De Ursulinenkapel is het enige restant van een neogotisch schoolcomplex.
De Wellenmolen, een watermolen op de Herk, nabij het centrum.
De Graetmolen, een voormalige watermolen op de Herk.
De Canadawinning, Boswinning en Borgwinning zijn vierkantshoeves
Diverse andere woningen en boerderijen, onder andere een aantal vakwerkhuizen.
In de stroopstokerij Bleus in het gehucht Vrolingen wordt nog op ambachtelijke wijze stroop vervaardigd.
Internationaal Bromfietstreffen Wellen. Sinds 1987 wordt iedere 1e zondag van september een groots internationaal bromfietstreffen mét onderdelenmarkt en toerrit voor klassieke bromfietsen gehouden aan de Daalstraat en rondom de kerk.
De Bonderkuil, waar negentien Bokkenrijders werden terechtgesteld
Natuur en landschap
Wellen bevindt zich in Vochtig-Haspengouw. De plaats is gelegen in de vallei van de Herk, die hier in noordelijke richting stroomt. De hoogte varieert van 40 tot 81 meter. Langs de Herk bevinden zich twee natuurgebieden:
In de 15e en 16e eeuw werd op enkele plaatsen de wijnbouw bedreven, terwijl tegenwoordig de fruitteelt van belang is.
Economie
Wellen is altijd een agrarische gemeente geweest, maar hoe langer hoe meer werd de fruitteelt gecombineerd met het wonen in de gemeente. Vooral na de Tweede Wereldoorlog.
Buiten de landbouw zijn er ook een aantal industriële bedrijven (of waren), zoals Sentinel (een diskettefabriek, zoals het genoemd wordt in de volksmond) en ANL Plastics (het plastiekfabriek). Beide bedrijven werden door de familie Neven opgericht en uitgebouwd. Sentinel ging in 2004 failliet. Verder is er ook een stroopfabriek in Vrolingen die nog volledig op de traditionele manier te werk gaat.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
