PROFILPELAJAR.COM

Panta rhei (Grieks: πάντα ῥεῖ) is een filosofische uitspraak en gedachte die wordt toegeschreven aan de presocratische filosoof Heraclitus, en betekent 'alles stroomt'. De filosofie van Heraclitus is slechts gekend via citaten, parafrasen, toespelingen en getuigenissen van latere auteurs, en daarvan is panta rhei een van de bekendste. De vroegste vermeldingen ervan zijn van Plato. Waarschijnlijk is de uitspraak echter niet authentiek.

Bronnen

Plato

De vroegste verwijzingen naar Heraclitus' denken komen voor in Plato's dialogen. Met de formule panta rhei probeerde hij kort en bondig te omschrijven waar Heraclitus' filosofie in zijn ogen om ging. In de Cratylus (402a) vermeldde hij de gedachte voor het eerst, en sprak hij van panta choorei, 'alles wijkt': 'Heraclitus zegt zo ongeveer dat alles wijkt en dat niets blijft. En als hij dat wat er is, vergelijkt met de stroom van een rivier, zegt hij dat je niet twee keer in dezelfde rivier kunt stappen'.^[1] Plato gaf nog andere varianten: 'Alles blijkt te stromen' (Cratylus, 439d), en 'Alles beweegt en alles stroomt' (Theaetetus, 182c).

Anderen

Andere vermeldingen zijn Aristoteles, 'Al het waarneembare stroomt voortdurend' (Metafysica, 1078b14); pseudo-Aristoteles, 'Alles [...] stroomt' (De kosmos, 298b29); Diogenes Laërtius, 'Het heelal stroomt riviersgewijs' (Leven en leer van beroemde filosofen, boek VIII); Simplicius, 'Alles stroomt' (Commentaar op Aristoteles' Fysica, 887.1); de Suda, 'Alles stroomt voortdurend' (onder het lemma thesis).^[2] Jamblichus verwijst ernaar in zijn Protreptikos (VII, 24).^[3]

Rivierfragmenten

'Alles stroomt' sluit aan bij de rivierfragmenten. De volgende zijn overgeleverd:^[4]

B12: Op wie in dezelfde rivier stapt, stroomt steeds weer ander water toe / Potamoisi toisin autoisin embainousin etera kai etera udata epirrei. Geciteerd door Eusebius van Caesarea, Voorbereiding op het Evangelie, 15.20.
B49a: In dezelfde rivieren stappen we en stappen we niet, we zijn en we zijn niet / Potamois tois autois embainomen te kai ouk embainomen, eimen te kai ouk eimen. Geciteerd door Heraclitus van Pontus, Homerische vraagstukken, 24.5. Mogelijk geen authentiek fragment.
B91: Men kan niet tweemaal in dezelfde rivier stappen / Potamooi ouk estin embènai dis tooi autooi. Met lichte variaties geciteerd door onder anderen Plato, Cratylus, 402a; Aristoteles, Metafysica, 1010a; Plutarchus, De E van Delphi, 392b, en Natuurvraagstukken, 912a.

Interpretatie

In de rivier stroomt continu nieuw water toe, maar toch blijft de rivier dezelfde. Hiermee wordt de eeuwige maar constante verandering geïllustreerd, alsook de eenheid der tegendelen.

Ontologie

Plato nam de notie van verandering over van Heraclitus. Met zijn formuleringen legde hij echter telkens de nadruk op het veranderlijke van het natuurgebeuren, wat een versimpeling van Heraclitus' denkbeeld inhield. Plato ging er vermoedelijk van uit dat alles in de zintuiglijke wereld aan zulk een verandering onderhevig is dat ze op zich volledig structuurloos is en dus niet kan gekend worden. Daar ontwikkelde hij de tussenoplossing voor van een veranderlijke schijnwerkelijkheid, met daarachter de eeuwige waarheid van de Ideeën.^[5] De vereenvoudigde formulering is waarschijnlijk geïnspireerd door de rivierfragmenten.

De rivierfragmenten bevatten een complexere beeldspraak. Heraclitus gebruikte de rivier waarschijnlijk om aan te geven dat de gehele natuur voortdurend verandert (het stromende water) en toch stabiel (de rivierbedding) is. Vorm blijft behouden ondanks onophoudelijke interne veranderingen.^[6] Zo vindt in de natuur een cyclisch proces plaats van kwalitatieve en kwantitatieve verandering: uit het element vuur ontstaat aarde, en uit aarde zowel water als lucht, en andersom. Dit veranderingsproces verklaart bijvoorbeeld de observatie dat de zon in de zomer warmer schijnt dan in de winter. Over het geheel bezien blijft de natuur echter harmonieus en heeft alles zijn vaste plaats.^[7] Daarom is de korte uitspraak 'Alles stroomt' waarschijnlijk niet authentiek.^[8]

Psychologie

Fragment B12 werd geciteerd door Eusebius. Direct erna staat: 'Levensadem [psychai] dampt op uit vocht'. Het beeld is daarom mogelijk ook psychologisch bedoeld, hoewel dit hypothetisch blijft.^[9] Volgens de oude Grieken was de mens geschapen uit aarde en water (leem),^{[n 1]} en volgens Heraclitus zou de ziel uit het lichaamsvocht opwasemen. De ziel waadt dan door de continue toestroom van vocht, die de geesteskracht voedt.^[10]

Hij beschouwde de geest of ziel (psyche) als deel van vuur en eveneens onderhevig aan de kringloop van elementaire transformatie. Een relatief droge staat betekent dat de geest rationeel is, terwijl alcohol de geest vochtig maakt. Aan het einde van het menselijke leven gaat de ziel ook over in het element water.^[11] 'Voor zielen betekent het de dood, dat water ontstaat, voor water de dood, dat aarde ontstaat, uit aarde ontstaat water, uit water ziel.'^{[n 2]} Niet alleen wordt de overgang van elementen geïllustreerd, maar ook de verbondenheid van de geest met de macrokosmos.^[12] De microkosmos spiegelt dus de macrokosmos. De ziel is voor Heraclitus sterfelijk. Hoewel het individu weliswaar geen deel heeft aan de eeuwige kringloop (het water), blijft alles op grote schaal uiteindelijk niettemin hetzelfde (de rivierbedding).^[13] Dit wordt onderstreept door het tweede deel van fragment B49a: de mens is tijdelijk, maar niet eeuwig.^[14]

Navolging

Ovidius vertaalde panta rhei naar cuncta fluunt, en zette dit in het slot van zijn Metamorfosen (15.178). Moderne dichters en schrijvers als Ezra Pound, Vasili Grossman, Samuel Beckett en Hugo Claus gebruikten de uitspraak. Op de overige (authentieke) rivierfragmenten wordt gezinspeeld door onder meer Seneca (Brieven aan Lucilius, 58.23), Jorge Luis Borges en Hans Faverey.^[15]

Primaire bronnen

De fragmenten zijn genummerd naar de editie van H. Diels en W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, vol 1, Berlijn, 1903. Moderne uitgaven bevatten concordanties hiervoor.

↑ Vergelijk Plato, Protagoras, waarin de schepping van de mens door Prometheus en Epimetheus beschreven wordt.
↑ B36, geciteerd door Clemens van Alexandrië, Mengelwerk (6.17.2).

Secundaire bronnen

↑ Verhoeven 1993, pp. 105-106.
↑ Claes 2013, p. 27.
↑ Oosthout 2006, p. 207.
↑ Genomen uit de editie van P. Claes 2013.
↑ A.A. Long, in Craig (ed.) 1998, pp. 368-369.
↑ Kahn 2001, pp. 167-168.
↑ Verhoeven 1993, pp. 108-109.
↑ Verhoeven 1993, pp. 105-106; Claes 2013, p. 27-28.
↑ Kirk 1954, p. 369.
↑ Mansfeld 2006, p. 61; Claes 2013, p. 50.
↑ Mansfeld 2006, pp. 59-60.
↑ Mansfeld 2006, p. 59.
↑ Mansfeld 2006, p. 62.
↑ Claes 2013, p. 88.
↑ Claes 2013, p. 28, pp. 48-49, p. 88.

Literatuur

Herakleitos. Alles stroomt. Vert. Paul Claes. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2014.
Heraclitus. Spreuken. Vert. C. Verhoeven. Baarn: Ambo, 1993.
Iamblichos. Aansporing tot filosofie. Kampen: Klement; 2006.
Kahn, C.H. The Art and Thought of Heraclitus. An Edition of the Fragments with Translation and Commentary. Cambridge: Cambridge University Press, 2001 (eerste uitgave: 1979).
Kirk, G.S. Heraclitus: The Cosmic Fragments. Cambridge: Cambridge University Press, 1954.
Long, A.A. 'Heraclitus.' In: Routledge Encyclopedia of Philosophy. Ed. E. Craig. London: Routledge, 1998, vol. 4, pp. 364-369.
Mansfeld, J. Aldus sprak Heraclitus. De fragmenten. Groningen: Historische Uitgeverij, 2006.
Verhoeven, C.W.M.: Heraclitus Spreuken, 1993.

[10] Vergelijk Plato, Protagoras, waarin de schepping van de mens door Prometheus en Epimetheus beschreven wordt.

[13] B36, geciteerd door Clemens van Alexandrië, Mengelwerk (6.17.2).

[1] Verhoeven 1993, pp. 105-106.

[2] Claes 2013, p. 27.

[3] Oosthout 2006, p. 207.

[4] Genomen uit de editie van P. Claes 2013.

[5] A.A. Long, in Craig (ed.) 1998, pp. 368-369.

[6] Kahn 2001, pp. 167-168.

[7] Verhoeven 1993, pp. 108-109.

[8] Verhoeven 1993, pp. 105-106; Claes 2013, p. 27-28.

[9] Kirk 1954, p. 369.

[11] Mansfeld 2006, p. 61; Claes 2013, p. 50.

[12] Mansfeld 2006, pp. 59-60.

[14] Mansfeld 2006, p. 59.

[15] Mansfeld 2006, p. 62.

[16] Claes 2013, p. 88.

[17] Claes 2013, p. 28, pp. 48-49, p. 88.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[n 1]

[10]

[11]

[n 2]

[12]

[13]

[14]

[15]

PROFILPELAJAR.COM

Panta rhei (Heraclitus)

Bronnen

Plato

Anderen

Rivierfragmenten

Interpretatie

Ontologie

Psychologie

Navolging

Primaire bronnen

Secundaire bronnen

Literatuur

Read other articles:

Apollo 15

Strada statale 657 Sabina

Sejarah kelapa sawit di Indonesia

ساراتوف

Prussian thaler

Eva Cantarella

Hjalmar Schacht

コルク

Facetrix

2020年夏季奧林匹克運動會柔道比賽

Tatsama Tadbhava

Sekolah Menengah Atas Nankai Tianjin

Філософія

Joe Rohde

Microcomputer

Sergia gens

Alceste De Ambris

List of United States Supreme Court cases, volume 186

List of Euclidean uniform tilings

Paul Elvstrøm