De Gereformeerde Bond, voluit de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland, is een stroming binnen de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Van 1909 tot 2005 was de officiële naam Gereformeerde Bond tot verbreiding en verdediging van de Waarheid in de Nederlandse Hervormde (Gereformeerde) Kerk. De Bond is opgericht op 18 april 1906 als vereniging binnen de Nederlandse Hervormde Kerk. Ter aanduiding van de gereformeerde bond wordt ook wel de naam 'hervormd-gereformeerd' gebruikt. In 1909 verscheen de eerste editie van De Waarheidsvriend, nog altijd het officiële orgaan van de Gereformeerde Bond. Daarnaast wordt het tijdschrift Theologia Reformata uitgegeven. Aanhangers van de Gereformeerde Bond worden soms "Bonders" genoemd.[2]
De Afscheiding van 1834 en de Doleantie in 1886 brachten forse aderlatingen van gereformeerd bloed teweeg uit de Nederlandse Hervormde Kerk. Toen Abraham Kuyper de Nederlandse Hervormde Kerk verliet zei hij: "Al Gods volk gaat met mij mee. Jan Rap en zijn maat blijven achter." Voor ds. Ph.J. Hoedemaker was dit de reden om in de Nederlandse Hervormde Kerk te blijven, juist om Jan Rap en zijn maat. Hij stond op het standpunt van de volkskerk.
Er bleven er meer die onvoorwaardelijk achter de gereformeerde belijdenis bleven staan en ook op handhaving aandrongen. Hugo Visscher was zo iemand. Hoedemakers volkskerkgedachte vond hij een gevaarlijke illusie.
De aanleiding tot de oprichting van de Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde Kerk was het moment dat in 1905 dominee Louis Adriën Bähler beweerde dat het christendom op één lijn was te stellen met andere godsdiensten en nog veel kon leren van het boeddhisme[3][4] De 'kwestie Bähler' maakte duidelijk in welk diep treurige toestand Nederlandse Hervormde Kerk verkeerde.
"De ellende onzer Kerk brengt voortdurend een onberekenbaar grote schade toe aan de godsdienstige ontwikkeling van ons volk. Duizenden zijn door haar een prooi geworden van het ongeloof, dat binnen de organisatie [van de kerk onder de reglementen van 1816] vrij spel heeft, terwijl zij die naar Gods Woord begeren te leven, stelselmatig in hun diepste levensovertuigingen zich gekrenkt moeten gevoelen, omdat er voor alle wind van leer plaats is, maar niet voor handhaving en toepassing van de wettige belijdenis der Kerk."
Tot de oprichters van de Gereformeerde bond behoorden ds. E.E. Gewin (Utrecht), dr. H. Visscher (hoogleraar in Utrecht), Lodewijk Duymaer van Twist (Den Haag) lid van de Tweede Kamer voor de ARP, H.A. van de Westeringh (Burgemeester in Veenendaal), mr. C.S. van Dobben de Bruijn (Burgemeester van Hazerswoude), dr. J.D. de Lind van Wijngaarden (Utrecht), ds. L. van Mastricht (Barneveld) en ds. M. Jongebreur (Veenendaal).[5]
Prediking en gemeentebeschouwing
Binnen de Gereformeerde Bond is een bepaalde variëteit aan te wijzen in een meer bevindelijk en meer verbondsmatige orthodox-gereformeerde stroming. "De hervormd-gereformeerde beweging was een meerstromenland met Kuyperiaanse, bevindelijke en verbondsmatige invloeden" is de conclusie van een recente studie door John Exalto en Fred van Lieburg.[6]
De verbondsmatige lijn binnen de Gereformeerde Bond is terug te vinden in het werk van met name J.G. Woelderink[7], K. Exalto, en A. van Brummelen.[8] De bevindelijk-gereformeerde lijn wordt vooral vertegenwoordigd in het werk van G. Boer, L. Vroegindeweij en J. van der Haar.
In de huidige kerkelijke context is een deel van de Gereformeerde Bond te vergelijken met de middenflank van de Christelijke Gereformeerde Kerken en een deel van de Hersteld Hervormde Kerk. Een vertegenwoordiger van deze groep is drs. P.J. Vergunst, momenteel algemeen secretaris van de Gereformeerde Bond.
Een jongere orthodox-progressieve stroming heeft overeenkomsten met de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt en aanverwante kerken. Een vertegenwoordiger van deze groep is Gijsbert van den Brink, hoogleraar aan de Vrije Universiteit. In juni 2017 publiceerde Van den Brink het boek En de aarde bracht voort, waarin hij een poging deed om het orthodox-christelijke scheppingsgeloof te verenigen met de evolutietheorie. Dit boek viel in zijn eigen kerkelijke achterban (de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland) niet onverdeeld in goede aarde en is binnen andere stromingen binnen de gereformeerde gezindte omstreden.
Binnen de Gereformeerde Bond was er tot 2004 sterke weerstand tegen de Protestantse Kerk in Nederland (PKN), vooral vanwege bezwaren tegen haar kerkorde. Toen duidelijk werd dat ondanks het verzet de Protestantse Kerk er definitief zou komen, besloot de Gereformeerde Bond binnen de kerk te blijven. Uiteindelijk bleek in de hervormde synode een tweederde meerderheid voor fusie van de Nederlandse Hervormde Kerk met de Gereformeerde Kerken en de Evangelisch-Lutherse Kerk tot de Protestantse Kerk in Nederland.
Toen op 1 mei 2004 de fusie een feit werd, voltrok zich een scheuring die voornamelijk plaatsvond in gemeenten met leden van de Gereformeerde Bond. De vertrokken leden hebben zich verenigd in de Hersteld Hervormde Kerk (HHK).
Op 24 mei 2005 is de officiële naam veranderd in Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland.
Huidige theologische posities
Discussie rondom Bijbelvertaling
In 2002 werd op initiatief van de Gereformeerde Bond begonnen met een volledige revisie van de Statenvertaling, wat leidde tot de publicatie van de Herziene Statenvertaling in 2010. Een ander deel gereformeerde bonders heeft meegewerkt aan het project De Bijbel met uitleg, een editie van de Statenvertaling in de versie van de Gereformeerde Bijbelstichting met uitleg van woorden en verzen. Dit is opmerkelijk omdat de laatstgenoemde uitgave min of meer uit bezwaar tegen de Herziene Statenvertaling is ontstaan.
Discussie schepping en/of evolutie
In de Gereformeerde Bond is geen eenduidig geluid te horen rondom actuele thema's rondom schepping en/of evolutie. In 2017 schreef dr. Gijsbert van den Brink het boek En de aarde bracht voort, waarin hij de implicaties van de evolutietheorie op de gereformeerde theologie behandelde en betoogde dat deze niet strijdig hoeven te zijn.
In hetzelfde jaar schreef dr. Mart-Jan Paul het boek Oorspronkelijk waarin vastgehouden werd aan de zesdaagse schepping en de evolutietheorie niet inpasbaar werd geacht binnen de gereformeerde theologie.
Dr. M. Klaassen noemde de opvattingen van de theïstische evolutie "vlees noch vis". Volgens hem kan de theologie van de theïstische evolutie "de lakmoesproef van christelijke orthodoxie niet doorstaan. Je kunt niet God en Darwin hebben, zonder iets wezenlijks los te moeten laten."[9] Klaassen verliet in 2022 de Protestantse Kerk en sloot zich aan bij de Hersteld Hervormde Kerk.[10]
Liturgie
In 2016 kwam de liedbundel Weerklank gereed. Deze bundel is samengesteld door een aantal predikanten en organisten uit de kring van de Gereformeerde Bond. Waar gemeenten voorheen afwijzend hebben gestaan tegenover het zingen van gezangen in de eredienst, wil deze bundel voorzien in ‘verantwoorde liederen die passen bij de gereformeerde liturgie’. Anno 2019 wordt de bundel in enkele tientallen gemeenten gebruikt.[11]
Bekende personen uit de geschiedenis van de Gereformeerde Bond
Hugo Visscher, medeoprichter en bestuurslid in de eerste jaren van de Gereformeerde Bond
Johannes Severijn, bijzonder hoogleraar vanwege de Gereformeerde Bond
Jan van der Graaf (1937-2022), Van der Graaf was jarenlang de algemeen secretaris Gereformeerde Bond
Personen met een zekere bekendheid binnen en buiten eigen kring
Wim Verboom (1941) diende als predikant de Hervormde Gemeenten te Benschop, Waddinxveen en Hierden. Was hoogleraar in de geschiedenis van het Gereformeerde Protestantisme in Leiden.
Arie de Reuver, die in 1994 vanwege de Gereformeerde Bond aan de Rijksuniversiteit Utrecht werd benoemd met als leeropdracht "gereformeerde godgeleerdheid"
Exalto, K., W. van Gorsel, H. Harkema: Zij die bleven Schetsen over leven en werk van acht predikanten die niet met de Afscheiding meegingen.
Graaf, J. v.d. Delen of helen? Hervormd kerkelijk leven in en met de Gereformeerde Bond, 1905-1951 (1978)
Praamsma, L. De Kerk van alle tijden, deel 4 (1981)
Graaf, J. van der., C. Graafland, A. van Brummelen, K. Exalto, Beproefde trouw (1981)
Exalto John, Fred van Liebrug, Bonders in opmars. Hervormd-gereformeerden 1890-1960 (uitg. Labarum Academic, Apeldoorn).
Neven, J.P. Hervormde gezanten.Het leven van de predikanten J.A. van Boven, D.J. van de Graaf, C.B. Holland en D.Th. Keck
Neven, J.P. De zaligheid is in geen ander Leven en werk van ds. W.L. Tukker
Hille, Als een vogel uit de boom geschoten, leven en werk van ds. P. Zandt (Houten, 1997) ISBN 9033112620
Vergunst, P.J. (red). Uw Naam geef eer. Honderd jaar Gereformeerde Bond (1906-2006)
Vergunst, P.J. Dienst Van Mensen een dwarsdoorsnede van een generatie hervormd-gereformeerde predikanten (2009)
Spruyt, B.J. Oud-Hervormd. Ds. Jan Wouter Felix (1824-1904) het Reveil in Friesland en de strijd om de Nederlandse Hervormde Kerk (2022) ISBN 978 90 331 3161 5
Leerstellig
Hoedemaker, Ph. J. Heel de kerk en heel het volk. Een protest tegen het optreden van de gereformeerden als partij (1904)
Berkhof, H. en G. Boer., Gedachtewisseling over de positie en problemen van de Gereformeerde Bond in de Hervormde Kerk (1956)
Boer, C. den, Om 't eeuwig welbehagen (verhandelingen over de Dordtse leerregels) (Utrecht, 1983) [5de druk] ISBN 90-336-0010-2
Brink, G. van den en C. van der Kooi, Christelijke dogmatiek, (2012)
Boer, G. Tijd betrokken vreemdelingschap. Verzameld werk van ds. G. Boer (2016)
Boer, G. Gegronde troost, uitleg van de Heidelbergse Catechismus
Boer, G. Verkondiging met volmacht, verzameld werk van ds. G. Boer II
Kievit, I. Vreugde bij de bron, verspreide geschriften van ds. I. Kievit
Brummelen, A. van. Verzamelde geschriften van dr. A. van Brummelen
Kievit, L. Op verhoogde toon, verzameld werk van ds. L. Kievit (1918-1990)
Overige literatuur
Belt, H. van de, Betrouwbaar getuigenis. Het geestelijk gezag van de Bijbel (2010)
Brink, Gijsbert van den, En de aarde bracht voort. Christelijk geloof en evolutie (2017)
Paul, M.J. Oorspronkelijk. Overwegingen bij schepping en evolutie (2017)
Paul, M.J. Waar komen wij vandaan? Op zoek naar antwoorden in het evolutiedebat (2018)
