De diamanten-halssnoeraffaire (Frans: affaire du collier de la reine) is een schandaal dat speelde in de jaren 80 van de 18e eeuw aan het Franse hof. Historisch is de gebeurtenis van belang, omdat het een van de (indirecte) aanleidingen was voor de Franse Revolutie.

De Parijse juweliers Böhmer en Bassenge hadden jarenlang diamanten verzameld voor een collier dat zij hoopten te verkopen aan de maîtresse van koning Lodewijk XV, Madame du Barry. Na zijn dood in 1774 boden zij het aan Lodewijk XVI aan als geschenk voor zijn vrouw Marie Antoinette. Vanwege de hoge prijs van 1,6 miljoen livres (en omdat het eerder aan de maîtresse was aangeboden) weigerde Marie Antoinette echter. Zij zou daarbij gezegd hebben dat het geld beter besteed kon worden aan het uitrusten van een marineschip. Hierna probeerden de juweliers het collier te verkopen in het buitenland, in het bijzonder aan de sultan van Turkije, wat uiteindelijk ook niet lukte.

Na de geboorte van de dauphin Lodewijk Jozef in 1781 boden zij het wederom aan Marie Antoinette aan en opnieuw weigerde zij.

Kardinaal Lodewijk René Eduard de Rohan, bisschop van Straatsburg en voormalig ambassadeur te Wenen, probeerde in die tijd in de gunst te komen van de koningin, om zich zo op te werken tot eerste minister. Zij moest niets van hem hebben, omdat hij zich tijdens zijn ambassadeurschap negatief zou hebben uitgelaten tegenover de Oostenrijkse keizerin Maria Theresia, de moeder van de vorstin.

Het ongenoegen van de koningin en de ambities van de kardinaal werden ontdekt door Jeanne gravin de la Motte-Valois (geboren Jeanne de Saint-Remy de Valois). Zij was een afstammeling van een onwettig kind van koning Hendrik II en usurpeerde de titel van gravin. In 1784 liet zij zich in contact brengen met De Rohan en vertelde hem dat zij de koningin had ontmoet en een gunstelinge van haar was.

Hierop besloot de kardinaal haar te gebruiken. De la Motte-Valois bood aan een goed woordje te doen bij de vorstin in ruil voor geld. Dit was het begin van een briefwisseling tussen de Rohan en (naar hij meende) de koningin. In werkelijkheid schreef Réteaux de Vilette haar brieven. De brieven werden altijd ondertekend met "Marie Antoinette de France", maar De Rohan wist niet dat de echte koningin haar brieven signeerde met slechts "Marie Antoinette".

De toon van de brieven werd steeds vriendelijker en de kardinaal verstoutte zich daardoor om bij de gravin te vragen of zij een ontmoeting kon regelen met de koningin. Deze geheime ontmoeting vond 's avonds plaats, tussen tien en elf uur, op 11 augustus 1784, in de tuinen van Kasteel van Versailles. De La Motte had hiervoor de hulp ingeroepen van een jonge toneelspeelster, Mademoiselle Leguay, 'Barones d'Oliva', die enigszins gelijkenis vertoonde met de koningin. Deze zei bij hun enige rendez-vous tegen De Rohan dat ze als koningin bereid was alle geschillen uit het verleden met hem te vergeten en liet een roos voor hem achter.

Met geld dat gravin de la Motte-Valois van de kardinaal had gekregen, kon zij zich in de hogere regionen van Parijs begeven. Ze overtuigde ook velen dat zij inderdaad een gunstelinge van de koningin was. Dit kwam ook de juweliers Böhmer en Bessange ter ore. Zij vroegen haar te bemiddelen bij de koningin om alsnog het halssnoer te kopen, waarmee ze instemde.

Op 21 januari 1785 maakte de gravin bekend dat de koningin inderdaad het collier wilde kopen, maar dit discreet door een tussenpersoon wilde laten doen. Hierop begon De Rohan onderhandelingen met de juweliers en wist hen ervan te overtuigen – de volmacht van de 'koningin' hebbende – dat het bedrag in vier termijnen betaald zou worden, op voorwaarde dat het halssnoer vóór de eerste termijn overhandigd zou worden. Hij ging ermee naar het huis van de gravin, waar een 'gezant van de koningin' klaar stond om het sieraad in ontvangst te nemen en aan de koningin te overhandigen. In werkelijkheid was dit echter de echtgenoot van de gravin, graaf de la Motte-Valois. Hij verdween met het sieraad en snel daarna begon hij de stenen (ver onder de werkelijke waarde) te verkopen in (o.a.) Londen.

Toen de eerste betalingstermijn verstreek en De Rohan niet aan zijn verplichtingen kon voldoen, wendde Böhmer zich tot Marie Antoinette. Deze antwoordde dat zij het collier niet had noch het ooit besteld had. Daarop werd haar en de koning het gehele verhaal uit de doeken gedaan. In augustus 1785 werden zowel de kardinaal, graaf Cagliostro (die op goede voet stond met de kardinaal), als gravin de la Motte vlak na elkaar gearresteerd. Rohan en de la Motte hadden hun onderlinge correspondentie nog voordien kunnen vernietigen.

Een dergelijke netelige affaire die de koningin en een kardinaal in opspraak bracht zou normaal gezien in stilte geregeld worden, maar in haar naïviteit eiste de verongelijkte koningin, op advies van minister De Breteuil, dat de indelicate kardinaal openbaar berecht zou worden. Het proces werd door het publiek gevolgd en de publieke opinie, opgeruid door pamfletten, keerde zich tegen de koningin. In het daaropvolgende proces, door het Parlement van Parijs op 31 mei 1786, werd de kardinaal vrijgesproken maar wel verbannen naar zijn abdij van La Chaise-Dieu. Gravin de la Motte-Valois werd veroordeeld tot zweepslagen, brandmerken en levenslange gevangenisstraf. Graaf Cagliostro werd evenals kardinaal Rohan vrijgesproken en kwam vrij na negen maanden in de Bastille te hebben doorgebracht. Maar hij moest binnen een week Parijs en binnen drie weken Frankrijk verlaten.

Algemeen wordt aangenomen dat Marie Antoinette in dit verhaal nauwelijks blaam treft en dat De Rohan een naïef, maar onschuldig slachtoffer van De la Motte is geweest. Marie Antoinette was echter al, met name door haar Oostenrijkse afkomst en spilzieke leefwijze, (te) zeer ongeliefd in de straten van Parijs. Door het sensationele proces werd algemeen aangenomen dat ze De la Motte-Valois had gebruikt om wraak te nemen op de kardinaal. Het schandaal bracht dan ook het aanzien van de monarchie ernstige schade toe. Het was daardoor mede van betekenis voor de (anti-monarchistische) stemming die het het Franse volk in 1789 rijp zou maken voor de Revolutie.

Zie de categorie Collier de la reine van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.