Azteeks beeld van ruimte en tijd, met in het midden Xiuhtecuhtli. Het zuiden staat links, daarom was Huitzilopochtli de 'kolibrie van links of het zuiden'.
De Azteken hadden geen vastomlijnde religie. Er bestonden verschillende stromingen en invalshoeken. Hoewel de Azteekse bevolking hun religie in de praktijk als een polytheïstische godsdienst ervoeren en beleden, hadden priesters pantheïstische opvattingen. Sommige Mexicanisten, waaronder Miguel León-Portilla, menen zelfs dat het niet correct is te spreken van Azteekse 'goden', omdat de verschillende godheden vaak als manifestaties van elkaar werden gezien.
Het feit dat het Nahuatl woord teotl sterk lijkt op het Oudgriekseθεος (theos) heeft er volgens León-Portilla toe geleid dat teotl als god werd vertaald.
Mythische geschiedenis
De Azteekse cultuur wordt vaak samen gegroepeerd met die van de andere Nahuatlsprekende volken. Volgens een mythe kwamen de verschillende groepen, die uiteindelijk de Azteekse beschaving zouden vormen, vanuit het noorden naar de Anahuacvallei rond het Texcocomeer. De locatie van deze vallei en de eindbestemming, het meer, zijn bekend: het hart van het hedendaagse Mexico-Stad; maar er kan weinig met zekerheid gezegd worden over de oorsprong van de Azteken.
Quetzalcoatl en Tezcatlipoca
Een andere mythe omschrijft de schepping van de tweelinggoden Tezcatlipoca als god van de nacht en het noorden en Quetzalcoatl als god van de dag en het zuiden. Tezcatlipoca verloor zijn voet tijdens het proces om de wereld te scheppen. Alle afbeeldingen van deze god laten hem dan ook zien zonder linkervoet, maar met een bot daarvoor in de plaats. Het bot zou de poolster zijn. Zijn rechtervoet wordt gevormd door het sterrenbeeld van de Grote Beer. Quetzalcoatl werd ook wel de "Witte Tezcatlipoca" genoemd.
Omdat de Azteken verschillende tradities overnamen en combineerden met hun eigen tradities hadden zij verschillende mythische creaties. Een ervan, de Vijf Zonnen, omschrijft de vier grote tijdperken die voorafgingen aan het huidige tijdperk; elk tijdperk eindigde in een catastrofe. Ons tijdperk Nahui-Ollin, het vijfde tijdperk of vijfde creatie, ontsnapte aan vernietiging dankzij de zelfopoffering van de god Nanauatl (ook wel Nanauatzin wat "vol met pijnlijke plekken" betekent), de kleinste en een van de bescheidener goden. Hij werd hiermee de zonnegod Tonatiuh die getransformeerd werd in de zon. Deze mythe wordt geassocieerd met de oude stad Teotihuacán, die al verlaten en verwoest was voordat de Azteken arriveerden.
Van Aztlan naar Tenochtitlan
Er zijn verschillende bronnen voor hun oorsprong. Volgens de mythe van de voorouders van de Azteken kwamen zij van een plaats in het noorden genaamd Aztlan, de laatste van de zeven nahuatlacas (Nahuatl-taal stammen, uit tlaca, "man"), maakten zij hun reis zuidwaarts en verbasterden hun naam naar "Azteca". Andere bronnen zeggen dat hun oorsprong ligt in Chicomoztoc, "de plaats van de zeven grotten", of Tamoanchan (de legendarische oorsprong van alle beschavingen).
Er wordt verteld dat de Azteken tijdens hun migratie werden geleid door hun god Huitzilopochtli, wat "linkshandige kolibrie" of "kolibrie uit het zuiden" betekent. Toen de Azteken arriveerden op het eiland in het midden van het meer zagen zij eerst een heilige, witte poel, met witte bomen, wit riet, witte biezen, witte kikkers en witte waterslangen, de dag erop was het water in twee gekleurde stromen veranderd, de ene rood en de andere blauw en dik. Daarna werd niet ver daar vandaan een arend gezien, die op een cactus vol met fruit (nochtli) zat. Door een foutieve vertaling van een verslag van Tesozomoc werd algemeen verteld dat de adelaar een slang aan het verorberen was. In de originele Azteekse verslagen wordt de slang echter helemaal niet genoemd. Een verslag zegt dat de adelaar een vogel aan het eten was, een ander geeft aan dat hij alleen op de cactus zat en een derde zegt dat hij gewoon wat aan het eten was. Deze versie vervulde een voorspelling volgens welke ze een nieuw bestaan moesten beginnen op die plek. De Azteken bouwden op die plek hun dubbelpiramide Templo Mayor, ter ere van Tlaloc (water) en Huitzilopochtli (zon), en hun stad Tenochtitlan. Ze maakten een groot kunstmatig eiland, dat heden ten dage in het centrum van Mexico-Stad ligt. Deze legende wordt afgebeeld op het wapen van Mexico. De verdwenen Azteekse schat, die de Spanjaarden niet konden vinden, zou op de plek van de heilige, witte poel zijn begraven.
Teotihuacan en Tollan
Volgens de mythe arriveerden de Azteken in de Anahuacvallei in de buurt van het Texcocomeer en werden zij door andere aanwezige groepen als het minst beschaafd beschouwd. De Azteken namen alles over wat zij van de anderen konden leren, in het bijzonder van de Tolteken, die zij verwarden met de oudere beschaving van Teotihuacán. Voor de Azteken waren de Tolteken de scheppers van alle culturen (Toltecayotl stond synoniem voor cultuur). Azteekse legendes identificeren de Tolteken en de cultus van Quetzalcoatl met de legendarische stad Tollan, die zij ook identificeerden met het oudere Teotihuacán.
Chalchiuhtlicue (ook wel Chalciuhtlicue, of Chalchihuitlicue) (Zij van de Jade Jurk). (Soms Acuecucyoticihuati) – de godin van meren, stromen en metgezel van Tlaloc
Chalchiuhtotoliq (Kostbare nacht kalkoen) - god van (builen)pest en mysterie
Ehecatl (ook wel Ehecatl-Quetzalcoatl) – de god van de wind en schepper van de aarde, hemelen en de huidige mensen rassen. Als god van het westen een van de hemeldragers.
Huehuecoyotl (ook wel Ueuecoyotl) – een bedrieger god van grappen en mateloosheid. Een vervormer, geassocieerd met trommels en de coyote
Huehueteotl (ook wel Ueueteotl, Xiuhtecuhtli, Xiutechuhtli) – een oude god van de aarde, het levens vuur. Geassocieerd met de Poolster en het noorden en is een van de hemeldragers
Huitzilopochtli (ook wel Mextli, Mexitl, Uitzilopochtli) – de oppergod van Tenochtitlan, beschermheilige van de oorlog, vuur en de zon
Huixtocihuatl (also Uixtochihuatl) – een godin van zout en zeewater
Ilamatecuhtli (also Cihuacoatl or Quilaztli) – verouderde godin van de aarde, dood en de Melkweg. Haar brul was een signaal voor oorlog.
Mictlantecuhtli (ook wel Mictlantecuhtzi, of Tzontemoc) – de god van de dood en heer van Mictlan, ook wel god van het zuiden en een van de hemeldragers
Quetzalcoatl in menselijke vorm, die de symbolen van Ehecatl gebruikt, uit de Codex Borgia.
Quetzalcoatl (ook wel Tlahuizcalpantecuhtli) (quetzal-geveerde slang) – schepper god van het zuiden en beschermheilige van heerser, priesters en handelaren. Wordt geassocieerd met Ehecatl als de goddelijke wind
Tezcatlipoca (ook wel Omacatl, Titlacauan) – almachtige god van de heersers, tovenaars en strijders; nacht, dood, noorden, onenigheid, conflict, verleiding en verandering. Een sinistere rivaal van Quetzalcoatl. Kan verschijnen als een jaguar
Tlahuizcalpantecuhtli - destructieve god van de ochtend ster (Venus), dauw en het oosten, een van de hemeldragers
Tlaloc (ook wel Nuhualpilli) – de grote en oude leverancier van regen, vruchtbaarheid en bliksem
Tlaltecuhtli – godin van de aarde, geassocieerd met moeilijke geboortes
Tlazolteotl (ook wel Tlaelquani, Tlazolteotli)- de godin van purificatie van viezigheid, ziektes en excessen
Cihuateteo (ook wel Civatateo) – zielen van vrouwen die waren gestorven tijdens de bevalling en die de zon opkomst in het westen begeleidde. Ook wel nachtdemonen die kinderen stalen en verwondingen, gekheid en seksuele misstappen veroorzaakten. Ze begeleidden ook strijders naar de hemel
Norman Bancroft-Hunt: Goden en Mythen van de Azteken, Gondrom Verlag 2001, ISBN 3811216457
Charles Phillips: The Mythology of the Aztec and Maya: An illustrated encyclopedia of the gods, myths and legends of the Aztecs, Maya and other peoples of ancient Mexico, Southwater 2006, ISBN 184476236X
Karl Taube : Mythes aztèques et mayas, Seuil, collection sagesse, Paris, 1995, ISBN 2-02-022047-4
Michel Graulich : Le Sacrifice humain chez les Aztèques, éd. Fayard, Paris, 2005, ISBN 2-213-62234-5
