Os folículos ováricos son as estruturas situadas nos ovarios que conteñen os ovocitos. Están compostos por agrupacións de células de forma en conxunto máis ou menos esférica que conteñen o ovocito (óvulo inmaturo) no seu centro. Estas estruturas sofren unha transformación ao longo do ciclo ovárico, xa que periodicamente crecen e se desenvolven, ata culminar na ovulación (expulsión do óvulo que levan dentro). Nos ovarios humanos en cada ciclo menstrual só chega a madurar completamente e a ovular un folículo ovárico normalmente. O proceso de maduración do folículo ovárico denomínase foliculoxénese. Os folículos son tamén lugar de produción de hormonas: estróxenos e inhibina nos folículos preovulatorios, e proxesterona e estróxenos nos folículos postovulatorios (corpo lúteo).
En consecuencia, unha vez o folículo ovárico se desenvolveu, exerce as seguintes funcións básicas:
Mantén, nutre e madura ao ovocito e libérao no momento axeitado (ovulación).
O folículo despois da ovulación proporciona sostén hormonal ao feto ata que a placenta poida asumir esta función.
Estrutura
Sección dun folículo ovárico maduro de gato a 50 aumentos.
As células que se encontran nun folículo ovárico son: ovocito, células da granulosa, que rodean ao ovocito, e as células das tecas externa e interna, que rodean todo folículo.
Ovocito
Cada mes, un dos ovarios da muller libera un ovocito maduro. O núcleo do ovocito denomínase vesícula xerminal[1] (ver a imaxe). Unha vez que o ovocito é expulsado do ovario denomínase óvulo. Os ovocitos que inician a meiose denomínanse ovocitos primarios e están detidos na profase da 1ª división meiótica. Dentro dos folículos fórmanse os ovocitos secundarios, que non completan a meiose ata a fecundación (se esta se produce).
Nos humanos os ovocitos que se estableceron no ovario antes do nacemento poden permanecen todos dormentes ata a puberdade, e despois, algúns permanecen así durante uns 40 anos (ata a menopausa), xa que só se desenvolven uns cantos en cada ciclo, dos cales só ovula un en cada ciclo.[2]
Granulosa
As células da granulosa son as células do interior do folículo que rodean o ovocito; o seu número aumenta en resposta ao aumento de gonadotropinas circulantes ou descende en resposta á testosterona. Tamén producen péptidos implicados na regulación da síntese de hormonas no ovario. A hormona estimulante dos folículos (FSH) induce ás células da granulosa a expresar os receptores da hormona luteinizante (LH) nas súas superficies; cando a LH circulante se une a estes receptores, cesa a proliferación celular.[3]
As células da granulosa converten os andróxenos que lles chegan das células da teca en estróxenos (estradiol) [4] por acción do seu encima aromatase, e cando o folículo se transforma en corpo lúteo convértenos en proxesterona.
Teca
As células da granulosa están encerradas nunha fina capa de matriz extracelular, a membrana basal folicular ou lámina basal (na imaxe fibro-vascular coat). Por fóra da lámina basal, están as dúas capas da teca que envolve todo o folículo, chamadas teca interna (vascularizada e secretora de hormonas esteroides) e teca externa (conxuntiva e non secretora) [5]. As hormonas segregadas pola teca interna son andróxenos, que serán convertidos en estróxenos nas células da granulosa. Cando o folículo se converte en corpo lúteo, a teca interna produce andróxenos e proxesterona.
Os ovocitos rodéanse doutras células formando folículos primordiais xa no período fetal. Desde a puberdade certo número de folículos ováricos primordiais aumentan de tamaño en cada ciclo e sofren un desenvolvemento no que se distinguen varios estadios.
Folículo primordial
Durante o período fetal, cando os ovocitos están na fase meiótica do pre-leptoteno, rodéanse dunha capa de células formada por unhas vinte células foliculares, planas, procedentes do estroma ovárico, e da membrana de Slavjanski. Os ovocitos que non se rodean desta capa dexeneran (atresia). O desenvolvemento dos folículos non continúa ata a puberdade.
Folículo primario
Son os máis pequenos, indistinguibles a simple vista. As células planas que rodean ao ovocito evolucionan a cúbicas ou cuboidais, pero só forman unha soa capa celular. O ovocito, aumenta lixeiramente de tamaño.
Folículo secundario
O ovocito está rodeado de varias capas de células, empeza a formarse a zona pelúcida arredor do ovocito.
Unha lámina basal, chamada membrana de Slavjanski, separa estas células do estroma ovárico.
Follículo pre-antral
As células foliculares que rodean o ovocito fanse cúbicas e voluminosas e reciben o nome de células da granulosa ou granulares. Continúan desenvolvéndose e forman varias capas celulares avasculares chamadas granulosa. A zona pelúcida formada por glicoproteínas xa está ben establecida e situada entre a membrana plasmática do ovocito e a granulosa.
Na periferia da membrana de Slavjanski, as células do estroma ovárico vanse diferenciar na teca interna, moi vascularizada, que secreta os precursores dos estróxenos, e en teca externa, que é un simple tecido conxuntivo.
Follículo antral
As secrecións das células foliculares crean pequenas cavidades na granulosa denominadas corpos de Call e Exner. Estas cavidades únense unhas a outras formando unha cavidade única chamada antro, chea de líquido folicular. O ovocito e a granulosa que o rodea forma o cúmulo oóforo (ou cúmulo ovíxero ou promontorio), que está case rodeado do antro e é cada vez máis fino consonte o antro se fai máis grande.
Folículo de De Graaf
É o folículo maduro preparado para ovular. Debe o seu nome a Reinier De Graaf. Fórmase durante as horas que preceden á ovulación.
As células do cúmulo oóforo transfórmanse. As situadas en contacto coa zona pelúcida alónganse e dispóñense radialmente en relación ao ovocito, constituíndo a coroa radiada, que acompañará ao ovocito cando saia do ovario e pase ás trompas de Falopio. As outras células disócianse, e constitúen unha masa celular con aspecto nebuloso.
Despois da ovulación, o folículo, xa sen ovocito, transfórmase no corpo lúteo produtor de hormonas (proxesterona e, en menor medida, estróxenos).
Desenvolvemento dos ovocitos nos folículos ováricos
A proliferación mitótica das ovogonias remata cando as ovogonias entran en meiose. No feto humano as ovogonias seguen en mitose ata o segundo ou terceiro trimestre de embarazo.[6][7] Como despois de empezar a meiose as ovogonias non proliferan (e denomínanse xa ovocitos primarios), o número total de gametos dos que potencialmente dispoñerá a muller queda establecido neste momento. Os ovocitos que empezaron a meiose quedan detidos no dictioteno da profase da primeira división meiótica, na que permanecerán durante anos ata chegar á puberdade nos humanos.
Unha vez que se forman os folículos e empezan os ciclos menstruais os ovocitos primarios convértense en secundarios dentro dos folículos ováricos maduros e permanecen detidos na segunda división meiótica, que non se completará ata que se produza a fecundación, orixinándose o cigoto.
Patoloxía
Un folículo ovárico que sexa máis grande de 2 cm considérase un quiste ovárico.
A función ovárica pode ser medida pola ultrasonografía xinecolóxica do volume folicular. Hoxe, o volume dos folículos ováricos pode medirse rapidamente de forma automática con imaxes de ultrasóns reconstruídas tridimensionais.[8]
A rotura dun folículo pode producir dor abdominal.[9]
Criopreservación e cultivo
Os folículos poden desenvolverse a partir de tecido ovárico criopreservado. A criopreservación do tecido ovárico pode servirlle á muller para preservar a súa función reprodutiva alén do seu límite natural ou cando o seu potencial reprodutivo pode desaparecer por unha terapia anticanceríxena,[10] por exemplo, en tumores malignos hematolóxicos ou cáncer de mama.[11]
Para o cultivo in vitro de folículos, hai varias técnicas que optimizan o creemento dos folículos, como o uso de medios de crecemento definidos, factores de crecemento e soportes tridimensionais de matriz extracelular.[12] Utilizando métodos moleculares e inmunoensaio pode avaliarse o estado de maduración e orientar a súa adecuada diferenciación.[12]
↑McGee E. A., Hsueh A. J. (2000). "Initial and cyclic recruitment of ovarian follicles". Endocrine Reviews21 (2): 200–14. PMID10782364. doi:10.1210/er.21.2.200.
↑Garzo, V. G.; Dorrington, J. H. (1984). "Aromatase activity in human granulosa cells during follicular development and the modulation by follicle-stimulating hormone and insulin". American journal of obstetrics and gynecology 148 (5): 657–662. PMID 6422764.
↑D. W. Fawcett. Tratado de Histología. Editorial Interamericana-Mc. Graw Hill. 11ª edición. Páxinas 885-889. ISBN 84-7605-361-4
↑Baker, T. G. (1982). Oogenesis and ovulation. In "Book 1: Germ cells and fertilization" (C. R. Austin and R. V. Short, Eds.), pp. 17-45. Cambridge University Press, Cambridge.
↑Byskov, A. G., and Hoyer, P. E. (1988). Embryology of mammalian gonads and ducts. In "The physiology of reproduction" (E. Knobil and J. Neill, Eds.), pp. 265-302. Raven Press, Ltd, New York.
↑Salama S, Arbo E, Lamazou F, Levailllant JM, Frydman R, Fanchin R (2010). "Reproducibility and reliability of automated volumetric measurement of single preovulatory follicles using SonoAVC". Fertil. Steril.93 (6): 2069–73. PMID19342038. doi:10.1016/j.fertnstert.2008.12.115.
↑Isachenko V, Lapidus I, Isachenko E; et al. (2009). "Human ovarian tissue vitrification versus conventional freezing: morphological, endocrinological, and molecular biological evaluation.". Reproduction138 (2): 319–27. PMID19439559. doi:10.1530/REP-09-0039.
↑Oktay K, Oktem O (2008). "Ovarian cryopreservation and transplantation for fertility preservation for medical indications: report of an ongoing experience". Fertil. Steril.93 (3): 762–8. PMID19013568. doi:10.1016/j.fertnstert.2008.10.006.
