Η συνθήκη υπεγράφη για την Περσία από τον διάδοχο Αμπάς Μιρζά και τον Αλλάχ-Γιαρ Καν Ασάφ αλ-Νταουλά, καγκελάριο του Φαθ Αλί Σαχ (της δυναστείας Καζάρ). Για τη Ρωσία υπεγράφη από τον στρατηγό Ιβάν Πασκίεβιτς. Όπως και η συνθήκη του Γκουλιστάν το 1813, η παρούσα συνθήκη επιβλήθηκε από τη Ρωσία, μετά τη στρατιωτική νίκη επί των Περσών. Ο Πασκίεβιτς απείλησε να καταλάβει την Τεχεράνη σε πέντε ημέρες, εκτός εάν υπογραφόταν η συνθήκη[1].
Με αυτή την τελική συνθήκη του 1828 η Ρωσία ολοκλήρωσε την κατάκτηση όλων των εδαφών του Καυκάσου από το Ιράν, στα οποία περιλαμβάνεται το σύγχρονο Νταγκεστάν, η ανατολική Γεωργία, το Αζερμπαϊτζάν και η Αρμενία, που αποτελούσαν τμήμα της Περσίας επί αιώνες. Η περιοχή βορείως του ποταμού Αράς, μεταξύ των οποίων εδάφη των σύγχρονων εθνών της Γεωργίας, του Αζερμπαϊτζάν, της Αρμενίας και του Νταγκεστάν ήταν ιρανικό έδαφος, έως ότου καταλήφθηκαν από τη Ρωσία κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα[2][3][4][5][6][7].
Όροι της συνθήκης
Κανόνι της συνθήκης του Τουρκμεντσάι στο στρατιωτικό μουσείο της Τεχεράνης
Με τη συνθήκη αυτή:
Άρθρο 4: Η Περσία παραχωρεί το χανάτο Εριβάν (το μεγαλύτερο τμήμα της σημερινής κεντρικής Αρμενίας), το χανάτο Ναχιτσεβάν (το μεγαλύτερο τμήμα του σημερινού Ναχιτσεβάν και του Αζερμπαϊτζάν), το χανάτο Ταλίς (νοτιοανατολικό Αζερμπαϊτζάν) και τις περιφέρειες Ορντουμπάντ και Μουγκάν (επίσης τμήμα του Αζερμπαϊτζάν), καθώς επίσης και τις εδαφικές εκχωρήσεις που έγιναν στη Ρωσία από τη συνθήκη του Γκουλιστάν.
Άρθρο 6: Περσία υπόσχεται να πληρώσει τη Ρωσία 10 Κρορ σε χρυσό ή 20 εκατομμύρια αργυρά ρούβλια (νόμισμα του 1828).
Άρθρο 7: Η Ρωσία υπόσχεται να υποστηρίξει τον Αμπάς Μιρζά ως κληρονόμο στον θρόνο της Περσίας μετά τον θάνατο του Σάχη Φαθ Αλί. (Η ρήτρα αυτή έγινε αμφισβητήσιμη όταν Αμπάς Μιρζά απεβίωσε πριν από τον Φαθ Αλί Σαχ.)
Άρθρο 8: Τα περσικά πλοία χάνουν πλήρως το δικαιώμα του πλου στην Κασπία και τις ακτές της, που πλέον παραχωρούνται στη Ρωσία.
Η Περσία αναγνωρίζει τα δικαιώματα της συνθηκολόγησης για κάθε Ρώσο υπήκοο στην Περσία.
Άρθρο 10: Η Ρωσία κερδίζει το δικαίωμα να στείλει απεσταλμένους προξένους οπουδήποτε στην Περσία.
Άρθρο 10: Η Περσία οφείλει να αποδεχθεί τις εμπορικές συμφωνίες με τη Ρωσία, έτσι όπως καθορίζονται από τη Ρωσία.
Η Περσία ζητά επισήμως συγγνώμη για τη μη εκπλήρωση των υποσχέσεών της κατά τη συνθήκη του Γκουλιστάν.
Άρθρο 15: Ο Φαθ Αλί Σαχ υπόσχεται να μην κατηγορεί ή να καταδιώκει κάθε κάτοικο ή επίσημο στην περιοχή του ιρανικού Αζερμπαϊτζάν για κάθε πράξη που πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου ή κατά τη διάρκεια του προσωρινού ελεγχου της περιοχής από τα ρωσικά στρατεύματα. Επιπλέον, σε όλους τους κατοίκους της προαναφερθείσας περιοχής δόθηκε το δικαίωμα να μετακινηθούν από την περσική επικράτεια σε ρωσικά εδάφη, αν ήθελαν να το πράξουν εντός ενός έτους.
Η συνθήκη όρισε, επίσης, την επανεγκατάσταση των Αρμενίων από το ιρανικό Αζερμπαϊτζάν στον Καύκασο. Η επανεγκατάσταση περιελάμβανε, επίσης, πλήρη απελευθέρωση των Αρμενίων που αιχμαλωτίστηκαν από την Περσία από το 1804 ή το 1795[8][9]. Αυτή η επανεγκατάσταση αντικατέστησε τους 20.000 Αρμενίους που μετατοπίστηκαν στη Γεωργία μεταξύ του 1795 και του 1827[10].
Επακόλουθα
Σύμφωνα με τον καθηγητή Αλεξάντερ Μικαμπερίντζε:
«
Σύμφωνα με το άρθρο 4 της συνθήκης, το Ιράν παρέδωσε την κυριαρχία του επί των Χανάτων του Ερεβάν, του Ναχτσιβάν, του Ταλίς, του Ορντουμπάντ και του Μουγκάν, εκτός από τις περιοχές που η Ρωσία είχε προσαρτήσει βάσει της Συνθήκης του Γκουλιστάν (1813). Ο ποταμός Αράς ήταν το νέο σύνορο μεταξύ του Ιράν και της Ρωσίας. Στα άρθρα 6-8, το Ιράν συμφώνησε να καταβάλει αποζημιώσεις 20 εκατομμυρίων ρουβλίων σε ασήμι και να μεταφέρει στη Ρωσία τα αποκλειστικά δικαιώματα διατήρησης του στόλου της Κασπίας. Επιπλέον, τα κεφαλαιουχικά δικαιώματα εγγυήθηκαν στη Ρωσία προτιμησιακή μεταχείριση των εξαγωγών της, οι οποίες γενικά δεν ήταν ανταγωνιστικές στις ευρωπαϊκές αγορές. Στο άρθρο 10, ο σάχης αναγνώρισε το δικαίωμα της Ρωσίας να στείλει απεσταλμένους προξένους οπουδήποτε στο Ιράν. Η συνθήκη του Τουρκμεντσάι ήταν η οριστική αναγνώριση της περσικής απώλειας της περιοχής του Καυκάσου υπέρ της Ρωσίας.[11]
»
Σύμφωνα με την ιστορία του Ιράν από το Κέμπριτζ:
«
Ακόμη και όταν οι ηγεμόνες στο οροπέδιο δεν είχαν τα μέσα για να επισημοποιήσουν την κυριαρχία τους πέρα από τον Αράς, τα γειτονικά χανάτα εξακολουθούσαν να θεωρούνται ως εξαρτήσεις του Ιράν. Φυσικά, ήταν εκείνα τα χανάτα που βρίσκονταν πιο κοντά στην επαρχία του Αζαρμπαϊτζάν, τα οποία τις περισσότερες φορές βίωναν προσπάθειες επανεπιβολής της ιρανικής κυριαρχίας: τα χανάτα Εριβάν, Ναχτσιβάν και Καραμπάγκ, καθώς και το Λανκαράν, το οποίο ήταν πολύ ευάλωτο στην πίεση, είτε από την κατεύθυνση του Ταμπρίζ ή του Ραστ. Πέρα από το Χανάτο του Καραμπάγκ, ο Χάνος της Γκάντζα και ο Βαλής του Γκουρτζιστάν (κυβερνήτης του βασιλείου Καρτλί-Καχέτι της νοτιοανατολικής Γεωργίας), αν και λιγότερο προσπελάσιμοι για σκοπούς εξαναγκασμού, θεωρούνταν επίσης υποτελείς του Σάχη, όπως και οι Χάνοι του Σακί και του Σιρβάν, βόρεια του ποταμού Κούρα. Οι επαφές μεταξύ του Ιράν και των Χανάτων του Μπακού και της Κούμπα ωστόσο ήταν πιο αδύναμες και αποτελούνταν κυρίως από θαλάσσιες εμπορικές σχέσεις με τις πόλεις Ανζαλί και Ραστ.
Η αποτελεσματικότητα αυτών των κάπως απροσδιόριστων ισχυρισμών της αυτοκρατορίας εξαρτιόταν από την ικανότητα ενός συγκεκριμένου Σάχη να κάνει αισθητή τη βούλησή του και από την αποφασιστικότητα των τοπικών χάνων να αποφεύγουν τις υποχρεώσεις που θεωρούσαν δαπανηρές.[12]
»
Σε συνδυασμό με τη συνθήκη του Γκουλιστάν του 1813, μερικοί συντάκτες ισχυρίστηκαν ότι οι δύο προκύπτουσες εδαφικές απώλειες για το Ιράν διαίρεσαν τους Αζέρους και τους Ταλίς αδελφούς τους στο Ιράν.[13][14][15] Ως άμεσο αποτέλεσμα και συνέπεια των δύο Συνθηκών, τα πρώην ιρανικά εδάφη έγιναν τώρα μέρος της Ρωσίας για τα επόμενα 180 χρόνια, εκτός από το Νταγκεστάν, το οποίο παρέμεινε ρωσική επικράτεια από τότε. Λόγω της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, το μεγαλύτερο μέρος των νέων ρωσικών εδαφών θα αποτελέσει το έδαφος για τρία νέα κράτη, δηλαδή τη Γεωργία, το Αζερμπαϊτζάν και την Αρμενία.
Σφαγή στη ρωσική πρεσβεία
Μετά τον πόλεμο και την υπογραφή της συνθήκης, το αντιρωσικό αίσθημα στην Περσία άκμαζε. Στις 11 Φεβρουαρίου 1829, ένας θυμωμένος όχλος εισέβαλε στη ρωσική πρεσβεία στην Τεχεράνη και σφάγιασε σχεδόν όλους τους παρευρισκόμενους στο κτίριο. Μεταξύ αυτών που σκοτώθηκαν στη σφαγή ήταν ο νεοδιορισμένος πρέσβης στην Περσία, ο Αλεξάντερ Γκριμπογιέντοφ, διάσημος θεατρικός συγγραφέας. Ο Γκριμποβέντοφ είχε ενεργό ρόλο στη διαπραγμάτευση των όρων της Συνθήκης.[16]
↑Zirisnky, M. (2003) Reza Shah’s abrogation of capitulation, 1927-1928. Ιn The Making of Modern Iran: State and Society Under Riza Shah 1921-1941. Stephanie Cronin (ed.) London: Routledge, σ. 81: «Το πλαίσιο της συνθήκης, φυσικά, είναι ότι με το τέλος του πολέμου του Φαθ Αλί Σαχ (1798-1834), το Ιράν δεν μπορούσε πλέον να υπερασπιστεί την ανεξαρτησία του έναντι της δύσης... Για το Ιράν ήταν εποχή αδυναμίας, ταπείνωσης και ψυχικής αναταραχής, καθώς οι Ιρανοί αναζητούσαν την αξιοπρέπειά τους ενάντια στην κατακλυστική πίεση της επεκτατικής δύσης»
↑«Ο Γκριμπόεντοφ όχι μόνο επέκτεινε την προστασία στους Καυκάσιους αιχμαλώτους που ήθελαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, αλλά ενεργά προώθησε την επιστροφή ακόμα και εκείνων που δεν προσφέρθηκαν εθελοντικά να επιστρέψουν. Μεγάλοι αριθμοί Γεωργιανών και Αρμένιων αιχμαλώτων ζούσαν στο Ιράν ήδη από το 1795».
Fisher, William Bayne;Avery, Peter; Gershevitch, Ilya; Hambly, Gavin; Melville, Charles. (1991). The Cambridge History of Iran Cambridge University Press, σ. 339.
↑Gavin R.G. Hambly, in The Cambridge History of Iran, ed. William Bayne Fisher (Cambridge University Press, 1991), pp. 145-146
↑"However the result of the Treaty of Turkmenchay was a tragedy for the Azerbaijani people. It demarcated a borderline through their territory along the Araxes river, a border that still today divides the Azerbaijani people." in Svante Cornell, "Small nations and great powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus", Richmond: Curzon Press, 2001, p. 37.
↑Michael P. Croissant, "The Armenia-Azerbaijan Conflict: causes and implications", Praeger/Greenwood,1998 - Page 67: The historical homeland of the Talysh was divided between Russia and Iran in 1813.
