Ιφιγένεια εν Ταύροις

Σκηνή από την την πρεμιέρα στη Βαϊμάρη, με τον Γκαίτε ως Ορέστη στο κέντρο (σχέδιο της Αγγέλικα Κάουφμαν)
Συγγραφέας	Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε
Τίτλος	Iphigenie auf Tauris
Γλώσσα	Γερμανικά
Ημερομηνία δημοσίευσης	1787
Πολιτιστικό κίνημα	Κλασικισμός της Βαϊμάρης
Μορφή	θεατρικό έργο δράμα
Βασίζεται σε	Ιφιγένεια εν Ταύροις
Εμπνευσμένο από	Οδύσσεια Fabulae
Χαρακτήρες	Ιφιγένεια, Θόας (βασιλιάς των Ταύρων), Ορέστης, Πυλάδης και Αρκάς
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )

Ιφιγένεια εν Ταύροις (γερμανικά: Die natürliche Tochter‎‎) είναι διασκευή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας Ἰφιγένεια ἐν Ταύροις του Ευριπίδη γραμμένη από τον Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε το 1779 σε πεζογραφία, την οποία μετέτρεψε σε στίχους κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στην Ιταλία το 1786. Το έργο θεωρείται ορόσημο του κλασικισμού της Βαϊμάρης.^[1]

Ο Γκαίτε έγραψε την πρώτη εκδοχή του έργου σε πεζογραφία σε έξι εβδομάδες ως ένα εορταστικό έργο για τη γέννηση της κόρης του δούκα της Βαϊμάρης Καρόλου Αυγούστου. Το έργο έκανε την ερασιτεχνική του πρεμιέρα στο κάστρο της Βαϊμάρης στις 6 Απριλίου 1779, με τον ίδιο τον Γκαίτε στο ρόλο του Ορέστη. Τα επόμενα χρόνια, ο συγγραφέας ξαναδούλεψε το κείμενο πολλές φορές και πήρε μαζί του το χειρόγραφο στο ταξίδι του στην Ιταλία, η τελική εκδοχή σε στίχους και στα κλασικά πρότυπα ολοκληρώθηκε στη Ρώμη το 1786. Εκδόθηκε στη Λειψία το 1787 και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη Βιέννη το 1800.

Η πλοκή βασίζεται στην αρχαία ελληνική τραγωδία του Ευριπίδη Ἰφιγένεια ἐν Ταύροις. Ωστόσο, ο Γκαίτε συνδύασε το αρχαίο κείμενο με στοιχεία ανθρωπισμού, εμπλούτισε το μυθολογικό υλικό με την εσωτερική σύγκρουση της ηρωίδας που πρέπει να αποφασίσει μεταξύ ευγνωμοσύνης και οικογενειακών δεσμών και εξέφρασε την πεποίθηση ότι το αιματηρό παρελθόν μπορεί να νικηθεί μόνο με συγχώρεση και κατανόηση, όχι με εκδίκηση. Η Ιφιγένεια που παρουσιάζει ο Γκαίτε αρνείται να εξαπατήσει τον ερωτευμένο μαζί της βασιλιά Θόα, στον οποίο οφείλει απέραντη ευγνωμοσύνη, και αποφασίζει να του ομολογήσει το σχέδιο απόδρασής της κάνοντας, επιτυχημένα, έκκληση στον ανθρωπισμό του.^[2]

Ο ημίθεος Τάνταλος ήταν κάποτε αγαπητός των Ολύμπιων θεών λόγω της εξυπνάδας του και προσκλήθηκε να ζήσει μαζί τους. Γρήγορα όμως έγινε αλαζονικός, άρχισε να καυχιέται και έκλεψε το νέκταρ και την αμβροσία των θεών, την τροφή της αθανασίας τους. Όταν οι θεοί ήρθαν να τον επισκεφθούν, ο Τάνταλος, για να δοκιμάσει την παντογνωσία τους, τους πρόσφερε τον γιο του Πέλοπα ως γεύμα. Οι θεοί το κατάλαβαν και προσβεβλημένοι από την εξαπάτηση, τον έδιωξαν από την κοινότητά τους στα Τάρταρα καταδικάζοντάς τον σε αιώνια δίψα και πείνα και καταράστηκαν την οικογένειά του, κατάρα που είχε ως αποτέλεσμα δολοφονίες μέσα στην οικογένεια από εκδίκηση και μίσος μεταξύ των επόμενων γενεών των Τανταλιδών.

Έτσι ο Αγαμέμνονας, στρατιωτικός αρχηγός και δισέγγονος του Τάνταλου, πρόσφερε τη μεγαλύτερη κόρη του Ιφιγένεια στη θεά Άρτεμη (στη ρωμαϊκή μυθολογία Ντιάνα) για να εξασφαλίσει ευνοϊκούς ανέμους για το ταξίδι από την Αυλίδα στην Τροία, όπου σκόπευε να πολεμήσει εναντίον της Τροίας. Ωστόσο, η θεά τη λυπήθηκε και στη θέση της θυσίασε μια ελαφίνα, παίρνοντας την Ιφιγένεια στην Ταυρίδα όπου την έκανε ιέρεια στον ναό της. Με την εσφαλμένη πεποίθηση ότι ο σύζυγός της Αγαμέμνονας είχε δολοφονήσει την κόρη τους Ιφιγένεια, η Κλυταιμνήστρα με τη βοήθεια του εραστή της Αίγισθου σκότωσε τον Αγαμέμνονα μετά την επιστροφή του από τον Τρωικό πόλεμο. Ως αποτέλεσμα, ο Ορέστης και η Ηλέκτρα, αδέλφια της Ιφιγένειας, έτρεφαν μνησικακία στη μητέρα για τον φόνο του πατέρα τους και ο Ορέστης, με τη βοήθεια της Ηλέκτρας, δολοφόνησε τη μητέρα του. Όντας τώρα ένοχος για φόνο, έπεσε και αυτός κάτω από την οικογενειακή κατάρα. Σε μια προσπάθεια να ξεφύγει από την επικείμενη μοίρα του να πέσει θύμα εκδίκησης και να σκοτωθεί για το έγκλημά του, τράπηκε σε φυγή κυνηγημένος από τις Ερινύες. Συμβουλευόμενος το μαντείο των Δελφών του Απόλλωνα, πήρε τον χρησμό να φέρει «την αδελφή» στην Αθήνα σαν μόνο τρόπο για να αρθεί κατάρα. Εφόσον πίστευε ότι η αδελφή του Ιφιγένεια ήταν ήδη νεκρή, ο Ορέστης υπέθεσε ότι ο χρησμός πρέπει να εννοούσε τη δίδυμη αδερφή του Απόλλωνα, τη θεά Άρτεμη. Σχεδίασε λοιπόν να κλέψει το άγαλμα της θεάς από το ναό της στην Ταυρίδα και έτσι βρέθηκε εκεί με τον φίλο του Πυλάδη.

• Ιφιγένεια
• Θόας, βασιλιάς της Ταυρίδας
• Ορέστης, αδελφός της Ιφιγένειας
• Πυλάδης, φίλος του Ορέστη
• Αρκάς, υπηρέτης και έμπιστος του Θόα

Στην αρχή του έργου, η Ιφιγένεια παρακαλεί τη θεά Ντιάνα/Άρτεμη να της επιτρέψει να επιστρέψει στην πατρίδα της. Ο Αρκάς έρχεται και της φέρνει τα νέα για την επιστροφή του βασιλιά Θόα από νικηφόρα μάχη και ζητά από την Ιφιγένεια να ευχαριστήσει τη θεά Άρτεμη για τη νίκη. Επιπλέον, τη συμβουλεύει να σταματήσει να αναπολεί την πατρίδα της και να δεχθεί να παντρευτεί τον βασιλιά. Η Ιφιγένεια αρνείται, όπως επίσης αρνείται να αποκαλύψει από πού κατάγεται.^[3]

Στη συνέχεια εμφανίζεται ο ίδιος ο βασιλιάς Θόας και ζητά από την Ιφιγένεια το χέρι της, αλλά η Ιφιγένεια προσπαθεί να τον αποφύγει λέγοντας ότι είναι κατάγεται από σκοτεινή οικογένεια. Ο Θόας επιμένει για την καταγωγή της και έτσι η Ιφιγένεια ομολογεί ότι κατάγεται από τη γενιά του Ταντάλου, του οποίου η ιστορία είναι γεμάτη από ειδεχθή εγκλήματα. Του εξηγεί ότι επρόκειτο να θυσιαστεί στη θεά Άρτεμη, για να επιτρέψει η θεά την αναχώρηση του στρατού του πατέρα της Αγαμέμνονα στον Τρωικό πόλεμο. Η θεά τη λυπήθηκε και στη θέση της θυσίασε μια ελαφίνα και πήγε την Ιφιγένεια στην Ταυρίδα, όπου την έκανε ιέρεια στον ναό της. Επομένως, η ζωή της ανήκει στη θεά και μόνο αυτή μπορεί να αποφασίσει για τη μοίρα της. Επιπλέον, έχει την επιθυμία να επιστρέψει στην πατρίδα της και να συναντήσει ξανά την οικογένειά της.^[4]

Ο Θόας θυμώνει και διατάζει να αποκατασταθεί ξανά το έθιμο που είχε καταργήσει μετά από επιμονή της ιέρειας, να θυσιάζεται στην Άρτεμη κάθε ξένος που εμφανίζεται στην Ταυρίδα. Παράλληλα, διατάζει την Ιφιγένεια να θυσιάσει τους δύο άνδρες που βρήκαν κρυμμένους σε σπηλιά. Η Ιφιγένεια είναι δυστυχισμένη για την τόσο τρομερή πράξη που πρέπει να διαπράξει.

Οι δύο άνδρες που θα θυσιαστούν είναι ο Ορέστης, ο αδερφός της Ιφιγένειας, και ο φίλος του Πυλάδης. Ο Ορέστης είναι συντετριμμένος από τη μοίρα του. Δολοφόνησε τη μητέρα του Κλυταιμνήστρα, παίρνοντας εκδίκηση για τη δολοφονία του συζύγου της και πατέρα του Ορέστη, Αγαμέμνονα, αφού επέστρεψε νικητής από τον Τρωικό πόλεμο. Στο μαντείο των Δελφών, όπου κατέφυγε για να ζητήσει βοήθεια από τον Απόλλωνα, έμαθε ότι ο μόνος τρόπος λύτρωσης ήταν να επιστρέψει στην Ελλάδα η «αδερφή που παρά τη θέλησή της ζούσε στην Ταυρίδα στον ναό της Άρτεμης». Δεδομένου ότι ο Ορέστης πίστευε ότι η αδελφή του Ιφιγένεια ήταν νεκρή, υπέθεσε ότι ο χρησμός εννοούσε την αδερφή του Απόλλωνα, τη θεά Άρτεμη, και ήρθαν στην Ταυρίδα για να κλέψουν το άγαλμά της.

Κατά τη διάρκεια της συνομιλίας με την Ιφιγένεια, τα δύο αδέρφια αναγνωρίζονται και η Ιφιγένεια προσεύχεται στη θεά να μην πειράξει τον αδερφό της, τον οποίο βρήκε μετά από τόσα χρόνια και με τον οποίο θέλει να επιστρέψει στην πατρίδα της. Απελευθερώνει τον αδελφό της και τον Πυλάδη και παρακαλεί τους θεούς για συγχώρεση για την πράξη της.

Ο Αρκάς φτάνει με παράκληση του βασιλιά να γίνει το συντομότερο η τελετή της θυσίας των ξένων. Η Ιφιγένεια του εξηγεί ότι πρέπει πρώτα να εξαγνίσει το ιερό της θεάς. Αφού φεύγει, η Ιφιγένεια έχει τύψεις. Ξέρει ότι λέει ψέματα στον βασιλιά, που της έδωσε καταφύγιο και προστασία, αλλά ταυτόχρονα νιώθει ότι πρέπει να βοηθήσει τον αδερφό της. Ο Πυλάδης της ανακοινώνει ότι το πλοίο είναι έτοιμο και την προτρέπει να βιαστεί. Εκείνη εξακολουθεί να διστάζει γιατί πιστεύει ότι η άρση της κατάρας δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί με πράξεις που βασίζονται σε ψέματα και προδοσία. Ο Πυλάδης επισημαίνει ότι θα είχε ακόμη χειρότερη συνείδηση ​​αν θυσιάζονταν ο Ορέστης και εκείνος.^[5]

Ο Αρκάς εκφράζει τις υποψίες του στον βασιλιά ότι η Ιφιγένεια βοηθάει τους ξένους, το πλοίο των οποίων βρήκε κρυμμένο στην ακτή. Ο βασιλιάς νιώθει προδομένος γιατί αγαπά την Ιφιγένεια και δεν μπορεί να πιστέψει ότι θα τους βοηθούσε να ξεφύγουν. Διατάζει να τη φέρουν αμέσως μπροστά του. Η Ιφιγένεια έχει αποφασίσει ότι δεν θα τον εξαπατήσει, εμφανίζεται και του εξομολογείται τα πάντα, κάνοντας έκκληση στον ανθρωπισμό του.

Ο Ορέστης φτάνει με το σπαθί στο χέρι και προτρέπει την Ιφιγένεια να φύγει μαζί του. Του αποκαλύπτει ότι έχει ομολογήσει την αλήθεια στον βασιλιά. Ο βασιλιάς ζητά αποδείξεις από τον Ορέστη ότι είναι γιος του Αγαμέμνονα και αδελφός της ιέρειας. Ο Ορέστης του δείχνει το ξίφος που κάποτε ανήκε στον πατέρα του και τον προκαλεί να διαλέξει έναν από τους άνδρες του για να μονομαχήσουν για να αποφασιστεί η μοίρα τους. Ο βασιλιάς θέλει να μονομαχήσει ο ίδιος με τον Ορέστη επειδή εξοργίστηκε που ο Ορέστης θα έκλεβε το άγαλμα της θεάς. Η Ιφιγένεια τους παρακαλεί να συμφιλιωθούν.

Ο Ορέστης καταλαβαίνει το λάθος του και εξηγεί στον Θόα ότι θα έκλεβε το άγαλμα επειδή ερμήνευσε λανθασμένα τη λέξη «αδελφή» στον χρησμό. Ο βασιλιάς αποσύρεται τελικά από τη μονομαχία και τους επιτρέπει απρόθυμα να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Όμως η Ιφιγένεια τον παρακαλεί να χωρίσουν σαν φίλοι και ο βασιλιάς τους εύχεται τελικά «καλό ταξίδι».^[6]

• Ιφιγένεια εν Ταύροις, μτφ. Κώστας Χατζόπουλος, εκδ. Ελευθερουδάκης και εκδ. Έκτωρ, 2023 ^[7]
• Ιφιγένεια εν Ταύροις, μτφ. Γιώργος Δεπάστας, εκδ. Νεφέλη, 2006 ^[8]