Τα Μάλια βρίσκονται επί της παλιάς Εθνικής Οδού Ηρακλείου - Αγίου Νικολάου και απέχει 35 χιλιόμετρα από το Ηράκλειο.
Είναι ονομαστά για τα κηπευτικά προϊόντα τους, τους γραφικούς ανεμόμυλους τους, τον υδροβιότοπο με σπάνια χλωρίδα και πανίδα, την αμμουδιά στην παραλία τους και τα άφθονα νερά τους, από τα οποία υδρεύεται το Ηράκλειο. Σήμερα αποτελεί κοσμοπολίτικο τουριστικό κέντρο με θαυμάσια ξενοδοχεία και ευπρεπή εξοχικά κέντρα, καταστήματα τουριστικών ειδών κ.λπ. Κύριες ασχολίες είναι τα τουριστικά επαγγέλματα, η καλλιέργεια κηπευτικών και μπανάνας.
Στα Μάλια λειτουργούν μεταξύ άλλων 1 παιδικός σταθμός,2 νηπιαγωγεία, 2 Δημοτικά Σχολεία, Γυμνάσιο, Λύκειο, περιφερειακό ιατρείο, ωδείο, πολιτιστικός, γυναικείος, εθελοντικός (Sarpidonistas) και αθλητικός σύλλογος, ΚΕΠ και όλες οι υπηρεσίες του Δήμου. Ποδοσφαιρικά δραστηριοποιείται η ομάδα ΠΑΝΟΜ, που ιδρύθηκε το 1970.
Από τον Σεπτέμβριο του 2017 συστάθηκε από τον Δήμο Χερσονήσου «Δημοτικό Ελεύθερο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο (ΔΕΑΠ) Στέφανος Ξανθουδίδης»
Στο παρελθόν τα Μάλια ήταν ιδιαίτερα γνωστά για τα κηπευτικά τους προϊόντα αλλά και τους ανεμόμυλους. Σήμερα είναι περισσότερο γνωστά για τις καθαρές παραλίες με τα καταγάλανα νερά και το μινωικό ανάκτορο του βασιλιά Σαρπηδόνα, ένα από τα τρία μεγαλύτερα ανάκτορα στην Κρήτη. Η πόλη των Μαλίων, αποτελεί ένα δημοφιλές τουριστικό θέρετρο που συνδυάζει το μοντέρνο με το παραδοσιακό. Τις δύο αυτές διαφορετικές πτυχές της πόλης διαχωρίζει ο κεντρικός δρόμος, νότια του οποίου βρίσκεται το παλιό χωριό με τα γραφικά του σοκάκια που διατηρεί τους παραδοσιακούς ρυθμούς και βόρεια, το νέο κομμάτι της πόλης, όπου ο επισκέπτης μπορεί να διασκεδάσει στα αμέτρητα bar,club και εστιατόρια. Ο επισκέπτης, περιπλανώμενος στα σοκάκια του παλιού χωριού, θα μπορέσει να θαυμάσει παραδοσιακά κτήρια (προσφάτως αναπαλαιωμένα με την βοήθεια των εθελοντών Sarpidonistas και των κατοίκων του χωριού), εκκλησίες (μερικές από τις οποίες ανάγονται στην Ενετοκρατία) και να επισκεφτεί παραδοσιακές ταβέρνες και εστιατόρια. Οι ταβέρνες και τα εστιατόρια στο παλαιό χωριό ξεχωρίζουν όχι μόνο για την γραφικότητα τους, αλλά και την γαστρονομία τους. Οι ποιοτικές πρώτες ύλες (πολλές προερχόμενες από το ίδιο το χωριό), το εξαιρετικό service και η ποιοτική μαγειρική έχουν αναδείξει τα Μάλια τα τελευταία χρόνια σε έναν άτυπο προορισμό γαστρονομικού τουρισμού για τον νομό του Ηρακλείου και όχι μόνο. Στο νέο κομμάτι της πόλης, ο επισκέπτης μπορεί κατά τη διάρκεια της ημέρας να κάνει τα ψώνια του, αλλά και να απολαύσει τη νυχτερινή ζωή, είτε σε ένα από τα πολλά καφέ, είτε σε ένα εστιατόριο με παραδοσιακή κουζίνα.
Ιστορικά στοιχεία
Αρχαιολογία
Το μεγάλο κλιμακοστάσιο του ανακτόρου των Μαλίων
Στα ανατολικά των Μαλίων βρίσκεται μινωικό ανάκτορο. Σε ολόκληρη την περιοχή υπήρχε πόλη στην αρχαιότητα, με άγνωστη σήμερα ονομασία. Στα αρχαιολογικά συγγράμματα αναγράφεται ως ανάκτορο Μαλίων. Η περιοχή ονομάζεται σήμερα Τάρμαρος και πιστεύεται ότι η ονομασία αυτή σχετίζεται με το όνομα της αρχαίας πόλης. Επίσης, θεωρείται ότι στην πόλη έζησε ο αρχαίος βασιλιάς Σαρπηδών, γιος του Δία και της Ευρώπης. Το Σαρπηδόνα έδιωξε ο αδερφός του Μίνως και βρήκε καταφύγιο στη Λυκία της Μικράς Ασίας. Το ανάκτορο θεωρείται ότι ανοικοδομήθηκε την περίοδο της οικοδόμησης των ανακτόρων της Κνωσού και Φαιστού και ακολούθησε την τύχη τους. Περί το 1700 π.Χ. καταστράφηκε από άγνωστη αιτία, ανοικοδομήθηκε έπειτα και ξανά καταστράφηκε το 1450 π.Χ. Ο χώρος εξακολούθησε να κατοικείται, αν και το ανάκτορο δεν κτίστηκε ξανά. Στα δυτικά του ανακτόρου στη θέση Μάρμαρα αποκαλύφθηκε παλαιοχριστιανική βασιλική. Εκεί βρέθηκε μαρμάρινη σαρκοφάγος.
Ο αρχαιολογικός χώρος των Μαλίων ήταν αρχικά άγνωστος. Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες ανήκε στο νομό Λασιθίου. Το 1880 ο ιδιοκτήτης της περιοχής Ελληνικό Λιβάδι ανακάλυψε μερικά φύλλα χρυσού, περίπου 500 μέτρα δυτικά από το ανάκτορο. Το γεγονός αυτό στάθηκε αφορμή για να ανασκαφτεί ολόκληρος ο χώρος από χρυσοθήρες. Από τότε η περιοχή ονομάστηκε Χρυσόλακκος. Το 1915 έπειτα από την ανακάλυψη και νέων ευρημάτων διαπιστώθηκε από τον αρχαιολόγο Ιωσήφ Χατζιδάκη η ύπαρξη αρχαιοτήτων στο μέρος εκείνο. Έπειτα από το Χατζιδάκη, οι ανασκαφές συνεχίστηκαν από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Όπως έδειξαν οι ανασκαφές, οι κάτοικοι των αρχαίων Μαλίων ασχολούνταν με την αλιεία και με τη γεωργία. Δεν ήταν τόσο πλούσια η περιοχή όπως ήταν η Κνωσός και η Φαιστός.
Ονομασία
Ενετική αναπαράσταση των Μάλιων και της ευρύτερης περιοχής, Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα, 1618
Το όνομα προέρχεται από το τοπωνύμιο ομαλία>Μάλια= επίπεδη έκταση. Σώζεται στην αρχική γλωσσική μορφή του στο τοπωνύμιο Ομαλές (οι), που είναι επίπεδη έκταση βόρεια της Σελένας και στα οροπέδια Ομαλός της Δίκτης και των Λευκών Ορέων. Το 1583 αναφέρεται villa di Maglia με 620 κατοίκους. Το 1881 είχε 800 Χριστιανούς κατοίκους. Toύρκοι δεν κατοικούσαν στα Μάλια.
Παραλίες
Σε συνολικό μήκος ακτογραμμής 6 χιλιομέτρων, από την γραφική Σταλίδα έως την περίφημη παραλία του Ποταμού, δυτικά του αρχαιολογικού χώρου, απλώνονται οι πασίγνωστες και πανέμορφες παραλίες του Δήμου Μαλίων με τη λεπτή χρυσαφένια άμμο και τα πεντακάθαρα καταγάλανα νερά. Μαζί με τη Σταλίδα και τη Χερσόνησο, τα Μάλια αποτελούν την «Κρητική Ριβιέρα».
Όλες οι παραλίες είναι οργανωμένες και προσφέρουν άνεση και ανεπανάληπτες στιγμές χαράς, ηρεμίας και ψυχαγωγίας. Ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει τον ήλιο τη θάλασσα και να χαρεί τα θαλάσσια σπορ που προσφέρονται. Οι πιο γνωστές παραλίες του Δήμου είναι, στη Σταλίδα, οι «Βαγιές» στο μικρό αυτοφυές δάσος των φοινίκων, ο «Φοίνικας», και ο «Ψαρόλακος», και στα Μάλια η «Κλωντζανή», ο «Πλατύς Σκίνος» ο «Πύργος» και ο «Ποταμός».
Η δημοφιλέστερη παραλία του Δήμου, και μία από τις ωραιότερες της Κρήτης, είναι η παραλία «Ποταμός». Αποτελεί τον ιδανικότερο προορισμό για εκείνους που επιζητούν ηρεμία και χαλάρωση. Τη διαχείριση της παραλίας έχει αναλάβει η Αναπτυξιακή Δημοτική Επιχείρηση Μαλίων, η οποία με απόλυτο σεβασμό προς το φυσικό περιβάλλον αλλά και στον επισκέπτη της περιοχής, έχει φτιάξει μια οργανωμένη υποδομή με αποδυτήρια, χημικές τουαλέτες, ξύλινους διαδρόμους πρόσβασης στην ακτή κλπ. Πρόσφατα βραβεύτηκε με την διάκριση της Γαλάζιας Σημαίας.
Ναοί
Στην κωμόπολη βρίσκεται η γραφική εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου, γνωστός με το όνομα Παναγία η Γαλαθιανή, επειδή όταν κτιζόταν χρησιμοποιήθηκε γάλα αντί για νερό, το οποίο πρόσφεραν οι κτηνοτρόφοι της περιοχής. Στο ναό βρίσκεται η παλιά εικόνα της Παναγίας της Καρδιώτισσας και του Αγίου Τρύφωνα. Στο κτήριο αρχικά χρησιμοποιήθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη από παλαιότερα κτήρια. Επίσης, υπάρχουν και οι ναοί του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, των Ταξιαρχών, του Αγίου Δημητρίου και του Ευαγγελισμού, του Αγίου Γεωργίου (στη θέση Λούτρα, κατάγραφη εκκλησία με κατεστραμμένες τοιχογραφίες), της Αγίας Πελαγίας και του Αγίου Σάββα, κοντά στη θάλασσα, καθώς επίσης και της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος σε μικρή νησίδα. Απέναντι από τη νησίδα υπάρχει πηγή με νερό που, όπως πιστεύουν οι κάτοικοι, διευκολύνει τη σύλληψη στις γυναίκες που δεν έχουν παιδιά, όταν πιουν ή πλυθούν. Για την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου η παράδοση αναφέρει ότι κτίστηκε για να προστατεύει ο Άγιος Γεώργιος εκείνους που ξενυχτούσαν εκεί, από τις νεράιδες, οι οποίες κατά τη δοξασία παρουσιάζονται στην περιοχή.
Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα, γραμμένη ως Μάλλια (με δύο "λ"), το 1925 με το ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 να ορίζεται έδρα της ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας. Το 1940 το όνομα του οικισμού διορθώθηκε σε Μάλια (με ένα "λ"). Το 1986 με το ΦΕΚ 123Α - 19/08/1986 ορίστηκε έδρα του δήμου Μαλίων (μέχρι το 2010).[3] Σύμφωνα με το σχέδιο Καλλικράτης και με την τροποποίησή του Κλεισθένης Ι, αποτελεί κοινότητα[4] που υπάγεται στη δημοτική ενότητα Μαλίων του δήμου Χερσονήσου ενώ σύμφωνα την απογραφή του 2011 έχει πληθυσμό 3.224 κατοίκους.[5]
