Tirlithriad

Tirlithriad
Mathslide, trychineb Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Simulació tirilithiad yng Nghaliffornia ym mis Ionawr 1997

Tirlithriad[1] yw'r term am gwymp tir, creigiau, clogwyni, neu lethrau mynydd.[2] Mae tirlithriadau yn cyfeirio at y gwahanol fathau o symudiadau tir enfawr, megis cwympiadau creigiau , methiannau llethrau dwfn, llif llaid, a lafâu llifeiriant.[3] Mae tirlithriadau yn digwydd mewn amrywiaeth o amgylcheddau, a nodweddir gan lethrau serth neu ysgafn, o gadwyni mynyddoedd i glogwyni arfordirol neu hyd yn oed o dan y dŵr,[4] yn yr achos hwn fe'u gelwir yn dirlithriadau tanddwr. Disgyrchiant yw'r prif ysgogiad i dirlithriad ddigwydd, ond mae yna ffactorau eraill sy'n effeithio ar sefydlogrwydd llethrau sydd o dan amodau penodol yn golygu bod y llethr yn dueddol o fethu. Mewn llawer o achosion, mae'r tirlithriad yn cael ei achosi gan ddigwyddiad ffodus fel glaw trwm neu fflachlif, daeargryn, torri llethr i adeiladu ffordd, a llawer o rai eraill, er nad ydyn nhw bob amser yn adnabyddadwy.

Efallai mae'r enghreifft enwocaf a mwyaf trasig o dirlithiad yng Nghymru oedd trychineb Aberfan yn 1966.

Disgrifiad

Mae tirlithriadau yn digwydd pan fydd y llethr (neu ran ohono) yn mynd trwy rai prosesau sy'n newid ei gyflwr o sefydlog i ansefydlog. Mae hyn yn ei hanfod oherwydd gostyngiad yng nghryfder [5] deunydd y llethr, cynnydd yn y straen [6] a gludir gan y deunydd, neu gyfuniad o'r ddau. Gall newid yn sefydlogrwydd llethr gael ei achosi gan nifer o ffactorau, yn gweithredu gyda'i gilydd neu ar eu pen eu hunain.[7]

Mae llithriad ar yr wyneb yn cynhyrchu tirlithriad, fel màs o bridd a chraig sy'n gwneud disgyniad sydyn fwy neu lai i lawr llethr. Mae haen llithro neu ddadleoli'r màs tir yn gwahanu'r deunydd symudol o'r swbstrad neu'r pridd heb ei symud, yn barhaus. Gall hyd y tirlithriad amrywio, yn dibynnu ar oledd y llethr a/neu ogofa’r llethr, a chyfansoddiad màs y creigiau a’r tir sy’n llithro.

Ar ôl llithro i lawr y llethr, mae màs y cerrig a'r pridd yn ei gyfanrwydd yn cadw strwythur a chysondeb penodol. Mae'r pwynt hwn yn bwysig, oherwydd mae'n ei gwneud hi'n bosibl gwahaniaethu rhwng tirlithriadau a thirlithriadau ac eirlithriadau llaid . Mae tirlithriadau fel arfer yn cael eu hachosi gan erydiad , er bod yna achosion neu ffactorau eraill.

Factorau

Mathau o dirlithriadau

Gall tirlithriadau gael eu hachosi gan ffactorau naturiol neu anthropogenig. Mae yna nifer o achosion naturiol:

  • Dirlawnder oherwydd ymdreiddiad dŵr glaw, eira yn toddi neu rewlifoedd yn toddi[8]
  • Cynnydd mewn dŵr daear neu gynnydd mewn pwysedd dŵr mandwll (er enghraifft, oherwydd ail-lenwi dyfrhaenau mewn tymhorau glawog neu drwy ymdreiddiad dŵr glaw) [9]
  • Mwy o bwysau hydrostatig mewn craciau a thoriadau [9][10]
  • Colli neu absenoldeb strwythur llystyfiant fertigol, maetholion pridd a strwythur y pridd (e.e. ar ôl tân gwyllt: tân coedwig 3-4 diwrnod)[11]
  • Erydiad blaen llethr gan afonydd neu donnau môr [12]
  • Hindreulio ffisegol a chemegol (e.e., o rewi a dadmer dro ar ôl tro, gwresogi ac oeri, trylifiad halen i ddŵr daear, neu hydoddiad mwynau)[13]
  • Ysgwyd tir neu ddaeargrynfeydd a achosir gan ddaeargrynfeydd, a all ansefydlogi'r llethr yn uniongyrchol (er enghraifft trwy gymell hylifedd pridd) neu wanhau'r defnydd ac achosi craciau a fydd yn y pen draw yn cynhyrchu tirlithriad [10][14][15]
  • Echdoriadau folcanig [16]
  • Newidiadau mewn cyfansoddiad hylif mandwll;[17]
  • Newidiadau mewn tymheredd (tymhorol neu o ganlyniad i newid yn yr hinsawdd).[18][19]

Mae dadleoliadau a achosir gan weithred ddynol yn cynnwys yr elfennau hyn:

Tirlithriadau Cymru

Trychineb Aberfan yn 1966 pan bu tirlithiad wedi wythnosau o law cyson ar seilwaith ansefydlog tip gwaddol glo

Gwaddol y Diwydiant Glo

Oherwydd hinsawdd mwyn a daeareg cymharol diysgog Cymru, prin iawn yw'r enghreifftiau o dirlithriadau mwyaf eithafol. Un enghraifft nodweddiadol Gymreig o dirlithriadau yw bod olion y diwydiant glo yn golygu, fel gydag achos trasig Aberfan, bod tirlithriadau tomeni glo dal yn broblem.

Yr achos enwocaf yw trychineb Aberfan yn 1966 pan lladdwyd 144 o bobl gan gynnwys 116 o blant Ysgol Pantglas wedi i gwastraff tomen glo y pentref lithro dros y pentref wedi cyfnod hir o law ac esgeulusdod gan y Bwrdd Glo.

Er bod y diwydiant glo wedi mynd o'r tir, mae ei heffaith dal i'w gweld. Yn sgil gorlaw Storm Dennis ym mis Chwefror 2020 cafwyd tirlithriad heb domen glo ym mhentref Tylorstown yn y Rhondda.Bu'n rhaid trin y tirlithriad i'w sefydlogi.[24]

Erydu Tirwedd

Achos arall o dirlithriadau Cymru yw erydu arfordirol. Gwelwyd hyn yn mis Ebrill 2021 pan gwympodd rhan o glogwyn ar draeth ym mhentref Nefyn ym Mhenrhyn Llŷn. Ni bu anafiadau, yn rannol am bod y tirlithriad wedi digwydd ar ddiwrnod tawel ond bu iddo achosi pryder.[25]

Cyfeiriadau

  1. ↑ "tirlithriad". Geiriadur Prifysgol Cymru. Cyrchwyd 24 Awst 2023.
  2. ↑ "Landslide Types and Processes". U.S. Department of the Interior | U.S. Geological Survey. 2004. Cyrchwyd 2021-08-01.
  3. ↑ Hungr, Oldrich; Leroueil, Serge; Picarelli, Luciano (2014-04-01) (yn en). 11 (2 ed.). pp. 167–194. doi:10.1007/s10346-013-0436-y. ISSN 1612-5118. https://doi.org/10.1007/s10346-013-0436-y.
  4. ↑ Haflidason et al, Haflidi (2004-12-15) (yn en). 213. doi:10.1016/j.margeo.2004.10.007. ISSN 0025-3227. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0025322704002713.
  5. ↑ Joseph, Paul (2017-04-24). Dynamical Systems-Based Soil Mechanics (yn Saesneg). CRC Press. t. 138. ISBN 978-1-351-75716-4.
  6. ↑ Hibbeler, R. C. (2005). Mechanics of Materials (yn Saesneg). Pearson/Prentice Hall. t. 32. ISBN 978-0-13-191345-5.
  7. ↑ Indraratna, Buddhima; Heitor, Ana; Vinod, Jayan S. (2020-12-27). Geotechnical Problems and Solutions: A Practical Perspective (yn Saesneg). CRC Press. ISBN 978-1-351-03733-4.
  8. ↑ Subramanian, S. Siva; Fan, X.; Yunus, A. P.; Asch, T. van; Scaringi, G.. doi:10.1029/2019JF005468. ISSN 2169-9011. https://agupubs.pericles-prod.literatumonline.com/doi/abs/10.1029/2019JF005468.
  9. ↑ 9.0 9.1 Hu, Wei; Scaringi, Gianvito; Xu, Qiang; Van Asch, Theo W. J. (2018-04-10). "Suction and rate-dependent behaviour of a shear-zone soil from a landslide in a gently-inclined mudstone-sandstone sequence in the Sichuan basin, China" (yn en). Engineering Geology 237: 1–11. Bibcode 2018EngGe.237....1H. doi:10.1016/j.enggeo.2018.02.005. ISSN 0013-7952.
  10. ↑ 10.0 10.1 Fan, Xuanmei; Xu, Qiang; Scaringi, Gianvito (2017-12-01). "Failure mechanism and kinematics of the deadly June 24th 2017 Xinmo landslide, Maoxian, Sichuan, China" (yn en). Landslides 14 (6): 2129–2146. doi:10.1007/s10346-017-0907-7. ISSN 1612-5118.
  11. ↑ Rengers, Francis K.; McGuire, Luke A.; Oakley, Nina S.; Kean, Jason W.; Staley, Dennis M.; Tang, Hui (2020-11-01). "Landslides after wildfire: initiation, magnitude, and mobility" (yn en). Landslides 17 (11): 2631–2641. doi:10.1007/s10346-020-01506-3. ISSN 1612-5118. https://doi.org/10.1007/s10346-020-01506-3.
  12. ↑ Edil, T. B.; Vallejo, L. E. (1980-07-01). "Mechanics of coastal landslides and the influence of slope parameters" (yn en). Engineering Geology. Special Issue Mechanics of Landslides and Slope Stability 16 (1): 83–96. Bibcode 1980EngGe..16...83E. doi:10.1016/0013-7952(80)90009-5. ISSN 0013-7952. https://dx.doi.org/10.1016/0013-7952%2880%2990009-5.
  13. ↑ Fan, Xuanmei; Xu, Qiang; Scaringi, Gianvito; Li, Shu; Peng, Dalei (2017-10-13). "A chemo-mechanical insight into the failure mechanism of frequently occurred landslides in the Loess Plateau, Gansu Province, China" (yn en). Engineering Geology 228: 337–345. Bibcode 2017EngGe.228..337F. doi:10.1016/j.enggeo.2017.09.003. ISSN 0013-7952. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S001379521730889X.
  14. ↑ Fan, Xuanmei; Scaringi, Gianvito; Domènech, Guillem; Yang, Fan; Guo, Xiaojun; Dai, Lanxin; He, Chaoyang; Xu, Qiang et al. (2019-01-09). "Two multi-temporal datasets that track the enhanced landsliding after the 2008 Wenchuan earthquake" (yn en). Earth System Science Data 11 (1): 35–55. Bibcode 2019ESSD...11...35F. doi:10.5194/essd-11-35-2019. ISSN 1866-3508. https://www.earth-syst-sci-data.net/11/35/2019/essd-11-35-2019.html. Adalwyd 2019-01-09.
  15. ↑ Fan, Xuanmei; Xu, Qiang; Scaringi, Gianvito (2018-01-26). "Brief communication: Post-seismic landslides, the tough lesson of a catastrophe" (yn en). Natural Hazards and Earth System Sciences 18 (1): 397–403. Bibcode 2018NHESS..18..397F. doi:10.5194/nhess-18-397-2018. ISSN 1561-8633.
  16. ↑ WATT, SEBASTIAN F.L.; TALLING, PETER J.; HUNT, JAMES E. (2014). "New Insights into the Emplacement Dynamics of Volcanic Island Landslides". Oceanography 27 (2): 46–57. doi:10.5670/oceanog.2014.39. ISSN 1042-8275. JSTOR 24862154. https://www.jstor.org/stable/24862154. Adalwyd 2021-02-23.
  17. ↑ Di Maio, C.; Scaringi, G. (2016-01-18). "Shear displacements induced by decrease in pore solution concentration on a pre-existing slip surface" (yn en). Engineering Geology 200: 1–9. Bibcode 2016EngGe.200....1D. doi:10.1016/j.enggeo.2015.11.007. ISSN 0013-7952. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0013795215300922.
  18. ↑ Scaringi, Gianvito; Loche, Marco (2022-03-15). "A thermo-hydro-mechanical approach to soil slope stability under climate change" (yn en). Geomorphology 401: 108108. Bibcode 2022Geomo.40108108S. doi:10.1016/j.geomorph.2022.108108. ISSN 0169-555X. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0169555X22000010.
  19. ↑ Shibasaki, Tatsuya; Matsuura, Sumio; Okamoto, Takashi (2016-07-16). "Experimental evidence for shallow, slow-moving landslides activated by a decrease in ground temperature: Landslides Affected by Ground Temperature" (yn en). Geophysical Research Letters 43 (13): 6975–6984. doi:10.1002/2016GL069604. http://doi.wiley.com/10.1002/2016GL069604.
  20. ↑ Laimer, Hans Jörg (2017-05-18). "Anthropogenically induced landslides – A challenge for railway infrastructure in mountainous regions" (yn en). Engineering Geology 222: 92–101. Bibcode 2017EngGe.222...92L. doi:10.1016/j.enggeo.2017.03.015. ISSN 0013-7952. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0013795216307335.
  21. ↑ Fan, Xuanmei; Xu, Qiang; Scaringi, Gianvito (2018-10-24). "The "long" runout rock avalanche in Pusa, China, on 28 August 2017: a preliminary report" (yn en). Landslides 16: 139–154. doi:10.1007/s10346-018-1084-z. ISSN 1612-5118.
  22. ↑ Goudie, Andrew (2013-04-15). Encyclopedia of Geomorphology (yn Saesneg). Routledge. t. 173. ISBN 978-1-134-48275-7.
  23. ↑ Giacomo Pepe; Andrea Mandarino; Emanuele Raso; Patrizio Scarpellini; Pierluigi Brandolini; Andrea Cevasco (2019). "Investigation on Farmland Abandonment of Terraced Slopes Using Multitemporal Data Sources Comparison and Its Implication on Hydro-Geomorphological Processes". Water (MDPI) 8 (11): 1552. doi:10.3390/w11081552. ISSN 2073-4441. OCLC 8206777258., at the introductory section.
  24. ↑ "CAM 3A GWAITH ADFER WEDI TIRLITHRIAD TYLORSTOWN". Cwmni Adeiladu Griffiths. Cyrchwyd 24 Awst 2023.
  25. ↑ "'Tirlithriad mawr' yn Nefyn: Annog pobl i gadw draw". BBC Cymru Fyw. 19 Ebrill 2021.

Dolenni allanol

Eginyn erthygl sydd uchod am yr amgylchedd. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato