Melinfaen

Math	offeryn carreg
Rhan o	millhead
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Defnyddiwyd maen melin hefyd melinfaen mewn melinau - boed yn felin ddŵr neu'n felin wynt. Melinau llaw neu felinau nant oedd y rhain, a'r grym gyrru oedd pŵer cyhyrau dynol neu bŵer dŵr, yn y drefn honno. Yr oedd y meini melin o wahanol faintioli, ond yr un oedd yr egwyddor ar ba un y gweithiai y melinau. Y maes pwysig o ddefnydd ar gyfer melinau llaw a melinau dŵr oedd malu grawn yn flawd. Roedd melin yn cynnwys dwy garreg, roedd y garreg isaf yn llonydd a'r garreg uchaf yn cael ei throi o gwmpas. Cafodd y felin ei siapio fel bod modd llenwi grawn yn y canol, a chasglwyd blawd o gwmpas yr ymyl allanol.

Daw meini melin mewn parau: gwaelod llonydd ag ymyl amgrwm a elwir yn 'maen isaf'^[1] a charreg malu [oes term Cymraeg traddodiadol/] ag ymyl ceugrwm sy'n cylchdroi. Mae symudiad y malwr ar ben y garreg wely yn creu gweithred "siswrn" sy'n malu grawn sydd wedi'i ddal rhwng y cerrig. Mae cerrig melin yn cael eu hadeiladu fel bod eu siâp a'u ffurfwedd yn helpu i sianelu blawd mâl i ymylon allanol y mecanwaith casglu.

Cefnogir y garreg falu gan ddarn metel siâp croes ('millrind' neu 'rynd' yn Saesneg) wedi'i osod ar ddolen ar ben y brif siafft neu werthyd sy'n arwain at fecanwaith gyrru'r felin megis gwynt, dŵr (gan gynnwys llanw), neu ddulliau eraill.

Cyfeirir ato'n aml fel y "diwydiant hynaf", mae cysylltiad annatod rhwng y defnydd o'r maen melin a hanes dynolryw. Wedi'i integreiddio i brosesau bwyd ers y Palaeolithig Uchaf, arhosodd ei ddefnydd yn gyson tan ddiwedd y 19eg ganrif, pan gafodd ei ddisodli'n raddol gan fath newydd o offeryn metel. Fodd bynnag, gellir ei weld o hyd mewn gosodiadau domestig gwledig, megis yn India, lle'r oedd 300 miliwn o fenywod yn defnyddio melinau llaw bob dydd i gynhyrchu blawd yn 2002.^[2]

Ceir y cofnod archifedig cynharaf o maen melin o'r 14g wedi ei chofnodi yn llyfr A. W. Wade-Evans, 'Medieval Welsh Law' (1909) gyda "Mein melin pedeir arhugeint atalant".^[3]

Dim ond mathau o gerrig caled oedd yn addas i osgoi (i'r graddau mwyaf posibl) llwch carreg rhag mynd i mewn i'r blawd. Yn benodol, defnyddiwyd llechi mica gyda chrisialau caled o staurolite neu garnet ar gyfer meini melin. Gwnaeth y crisialau i'r cerrig gadw eu gallu i beintio hyd yn oed ar ôl iddynt ddechrau gwisgo.

Roedd maen melin yn nwydd gwerthfawr iawn. Roeddent yn gwbl angenrheidiol ar gyfer malu grawn, sef y brif ffynhonnell bwyd. Roedd cynhyrchu melinfeini bron yn ddiwydiant mawr yn Norwy, a chynhyrchwyd meini melin am bron i 1,500 o flynyddoedd. Byth ers Oes y Llychlynwyr, allforiwyd maen melin o Norwy i Ddenmarc a de Sweden, yn ddiweddarach hefyd i Rwsia ac i ryw raddau i weddill Ewrop. Daeth y rhan fwyaf o gynhyrchu i ben yn y 1930au.

Melinfeini

• 
  Melinfaen ym Melin Bompren a gedwir yn Amgueddfa Werin Cymru
• 
  Hen Melinfaen ar gylchdro, Tyndyrn, 2011
• 
  Hen melinfaen wedi ei chynnwys mewn wal tŷ ym mhentref Melin-y-Coed, Llanrwst
• 
• 
• 
• 
  7, 8: kamienie młyńskie w mlewniku
• 
• 
  Melinfaen Melin Trefin yn Sir Benfro a anfarwolwyd gan Crwys

• Melin wynt
• Olwyn ddŵr
• Melin ddŵr
• Melin lanw

• Cymdeithas Melinau Cymru
• Molens.eu Archifwyd 2014-01-21 yn y Peiriant Wayback - Basdata gyda chyfeiriadau at dros 1,000 o felinau Ewrop
• Gwefan TIMS The International Molinological Society
• Gwefan SPOOM The Society for the Preservation of Old Mills