Mae Gwydr Hebron (Arabeg: زجاج الخليل, zajaj al-Khalili) yn cyfeirio at wydr a gynhyrchir yn Hebron fel rhan o ddiwydiant celf llewyrchus a sefydlwyd yn y ddinas yn ystod rheolaeth y Rhufeiniaid ym Mhalestina.[1][2] Ceir hyd heddiw, o fewn Hen Dinas Hebron chwarter a enwir y "Chwarter y Chwythwr Gwydr" (Haret Kezazin, Arabeg: حارة القزازين) ac mae gwydr Hebron yn parhau i wasanaethu fel atyniad twristaidd pwysig yn y ddinas.
Yn draddodiadol, toddwyd y gwydr gan ddefnyddio deunyddiau crai lleol, gan gynnwys tywod o bentrefi cyfagos, sodiwm carbonad (o'r Môr Marw ),[3] ac ychwanegion lliw fel haearn ocsid a chopr ocsid. Y dyddiau hyn, defnyddir gwydr wedi'i ailgylchu'n aml.
Mae cynhyrchu gwydr yn Hebron yn fasnach deuluol, gyda'i gyfrinachau wedi'u cadw a'u trosglwyddo gan ychydig o deuluoedd Palesteinaidd sy'n gweithredu'r ffatrïoedd gwydr hyn, sydd y tu allan i'r ddinas.[2] Mae'r cynhyrchion a wneir yn cynnwys gemwaith gwydr, fel gleiniau, breichledau, a modrwyau,[4] yn ogystal â ffenestri gwydr lliw, a lampau gwydr. Fodd bynnag, oherwydd y gwrthdaro rhwng Palestina ac Israel, mae cynhyrchu gwydr wedi'i lesteirio.[5]
Hanes
Glass Works, llun a dynnwyd 1900-1920 gan American Colony, Jerwsalem .
Sefydlwyd y diwydiant gwydr yn Hebron yn ystod rheolaeth y Rhufeiniaid ym Mhalestina.[1] Wrth i'r diwydiant gwydrFfeniciaid hynafol gilio o'r dinasoedd agored ar hyd arfordir dwyreiniol Môr y Canoldir, symudodd y diwydiant i fewn i'r tir, i Hebron yn benodol.[6] Cafwyd hyd i arteffactau gwydr o Hebron sy'n dyddio o'r 1g a'r 2g, ac maent yn cael eu harddangos fel rhan o "Gasgliad Drake".[1]
Mae ffenestri gwydr lliw wedi'u gwneud o wydr Hebron sy'n dyddio o'r 12fgif i'w gweld ym Ogof y Patriarchiaid, a wasanaethodd fel eglwys yn ystod oesy Croesgadau ym Mhalesteina.[7] Enghraifft arall o ffenestri gwydr lliw a gynhyrchwyd yn Hebron yw'r rhai sy'n addurno Dôm y Graig yn Hen Ddinas Jerwsalem.[2]
Nododd Simmons Gailː "Mae enw da canoloesol Hebron yn y grefft o greu gwydr yn cael ei ategu gan rai o'r pererinion Cristnogol niferus a ymwelodd â'r ddinas dros y canrifoedd. Rhwng 1345 a 1350, nododd y brodyr Ffransisgaidd Niccolò da Poggibonsi eu bod "yn gwneud gweithiau celf gwych mewn gwydr." Ar ddiwedd y 15g, arhosodd y mynach Felix Faber a'i gymdeithion yn y "ddinas hynafol ragorol hon", a disgrifiodd sut "y daethom allan o'n tafarn, a phasio trwy stryd hir y ddinas, lle'r oedd... gweithwyr mewn gwydr; oherwydd yn y lle hwn mae gwydr yn cael ei wneud, nid gwydr clir, ond du, ac o'r lliwiau rhwng tywyll a golau." [8]
Tra’n cydnabod bod cynhyrchu gwydr ym Mhalestina yn dyddio’n ôl i gyfnod y Rhufeiniaid, mae Nazmi Ju’beh, cyfarwyddwr RIWAQ: Canolfan Cadwraeth Bensaernïol, yn dadlau bod arferion y diwydiant gwydr heddiw yn Hebron wedi dod i’r amlwg yn y 13g.[5] Mae hyn yn cyfateb i'r hyn a arsylwodd tramorwyr, fel Jacques de Vitry pan soniodd yn 1080 am ddinasoedd Acre a Tyrus, (ond nid Hebron), fel dinasoedd sy'n cynhyrchu gwydr.[9][10]
Mae Ju'beh yn nodi bod damcaniaeth arall yn aseinio technegau heddiw i'r traddodiad gwydr Fenisaidd a bod ymchwilwyr eraill yn dal i honni eu bod eisoes yn bodoli adeg y Croesgadau ac fe'u cludwyd yn ôl i Ewrop o Hebron.[5]
Roedd gwydr a gynhyrchwyd gan y ffatrïoedd hyn yn nodweddiadol yn eitemau a wnaed i bwrpas ymarferol, gan gynnwys llestri yfed a bwyta, yn ogystal â llestri dal olew'r olewydd a lampau olew yn ddiweddarach, er bod y ffatrïoedd hefyd yn cynhyrchu gemwaith ac ategolion mwy ecsotig. Bedowiniaid o'r Negev (Naqab), Anialwch Arabia, a Sinai oedd prif brynwyr y gemwaith, ond anfonwyd llawer o'r allforion o eitemau gwydr Hebron drud mewn carafanau camel i'r Aifft, Syria, a'r Trawsiorddonen. Sefydlwyd cymunedau marchnata gwydr Hebron yn al-Karak (Crac) yn ne Gwlad Iorddonen a Cairo yn yr Aifft erbyn yr 16g.[5]
Roedd y diwydiant gwydr yn brif gyflogwr ac yn cynhyrchu cyfoeth i berchnogion y ffatrioedd hyn [5] Disgrifiodd teithwyr y Gorllewin i Balesteina yn y 18g a'r 19g ddiwydiant gwydr Hebron hefyd. Er enghraifft, ysgrifennodd Volney yn y 1780au: "Maen nhw'n gwneud llawer iawn o fodrwyau lliw, breichledau ar gyfer yr arddyrnau a'r coesau, ac ar gyfer y fraich uwchben y penelinoedd, sy'n cael eu hanfon i Gaergystennin hyd yn oed."[11] Nododd Ulrich Jasper Seetzen yn ystod ei deithiau ym Mhalesteina ym 1807-1809 bod 150 o bobl yn cael eu cyflogi yn y diwydiant gwydr yn Hebron.[12] Sgwennodd CJ Irby a J. Mangles wedi ymweld â ffatri lampau gwydr yn Hebron ym 1818 fod y nwyddau'n cael eu hallforio i'r Aifft.[13][14]
Yn y 19g, dirywiodd y cynnyrch, oherwydd cystadleuaeth gan nwyddau gwydr Ewropeaidd. Fodd bynnag, parhawyd i werthu cynnyrch o Hebron, yn enwedig ymhlith y boblogaeth dlotach.[15] Yn Ffair y Byd 1873 yn Fienna, cynrychiolwyd Hebron gydag addurniadau gwydr. Mae adroddiad gan gonswl Ffrainc ym 1886 yn awgrymu bod gwneud gwydr yn parhau i fod yn ffynhonnell incwm bwysig i Hebron gyda phedair ffatri yn gwneud 60,000 ffranc y flwyddyn.[16]
Mae'r traddodiad o chwythu gwydr yn parhau yn yr 21g mewn tair ffatri sydd wedi'u lleoli y tu allan i chwarter traddodiadol yr Hen Ddinas, i'r gogledd o Hebron ac i'r de o dref gyfagos Halhul sy'n cynhyrchu cofroddion cartref. Mae dwy o'r ffatrïoedd yn eiddo i deulu Natsheh. Mae'r rhain yn cael eu harddangos mewn neuaddau mawr yn agos at bob un o'r ffatrïoedd.[5]
Cynhyrchu
Symud gwydr tawdd yn ofalus fel rhan o'r broses gynhyrchu fodern
Yn draddodiadol, cynhyrchwyd gwydr hebron gan ddefnyddio tywod o bentref Bani Na'im, i'r dwyrain o Hebron, a sodiwm carbonad a gymerwyd o'r Môr Marw. Yn lle tywod, defnyddir gwydr wedi'i ailgylchu bellach, fel y prif ddeunydd crai a ddefnyddir i wneud gwydr Hebron heddiw.[5]
