Халакост (англ.: holocaust, з стар.-грэч.: ὁλοκαύστος — «цэласпаленне») — пераследаванне і масавае знішчэнне яўрэяў, якія жылі ў Германіі, на тэрыторыі яе саюзнікаў і на акупаваных імі тэрыторыях падчас Другой сусветнай вайны^[1]; сістэматычнасць пераследавання і знішчэнне еўрапейскіх яўрэяў нацысцкай Германіяй і калабарантамі на працягу 1933—1945 гадоў^[2]. Разам з генацыдам армян у Асманскай імперыі і генацыдам у Руандзе з’яўляецца адным з самых вядомых прыкладаў генацыду ў XX стагоддзі^[3]. У шырокім сэнсе Халакост — пераследаванне і масавае знішчэнне нацыстамі прадстаўнікоў розных этнічных і сацыяльных груп (савецкіх ваеннапалонных, палякаў, яўрэяў, цыган, гомасексуальных мужчын, масонаў, безнадзейна хворых і інвалідаў і інш.) у перыяд існавання нацысцкай Германіі^[4][5][6].

Англійскае слова «holocaust» запазычанае з лацінскай Бібліі (дзе выкарыстоўваецца ў лацінізаванай форме holocaustum, нароўні з holocau(s)toma і holocaustosis), у якой яно, у сваю чаргу, паходзіць з грэчаскіх, таксама біблейскіх формаў ὁλόκαυ(σ)τος, ὁλόκαυ(σ)τον «палюць цалкам», «цэласпаленне, ахвяра цэласпалення», ὁλοκαύτωμα «ахвяра цэласпалення», ὁλοκαύτωσις «прынясенне ахвяры цэласпалення».

У англійскай мове тэрмін «holocaust» ў блізкіх да цяперашняму значэннях ужываецца з 1910-х гадоў (першапачаткова ў адносінах да генацыду армян у Асманскай імперыі і яўрэйскіх пагромаў падчас Грамадзянскай вайны ў Расіі), а ў сучасным значэнні вынішчэньня яўрэяў нацыстамі — з 1942 года. Шырокае распаўсюджванне атрымаў у 1950-я гады дзякуючы кнігам будучага лаўрэата Нобелеўскай прэміі міру пісьменніка Элі Візеля. У савецкай прэсе з’яўляецца ў пачатку 1980-х гадоў, першапачаткова ў форме «холокауст», пазней у цяперашнім выглядзе, пераймаючы англійскае вымаўленне. Адзначаецца, што савецкая гістарыяграфія не карысталася тэрмінам «Халакост», а толькі тэрмінамі «канчатковае развязанне…» і «генацыд»^[7]. У наш час ужыванне тэрміну «Халакост» разглядаецца як паказальнік інтэграцыі навуковай (гістарычнай) школы ў еўрапейскую і сусветную^[7].

У сучаснай англійскай з вялікай літары («Holocaust») слова ўжываецца ў значэнні вынішчэньня нацыстамі яўрэяў, а з малой (holocaust) — у іншых выпадках.

Тэрмін «халакост», як азначэнне пераследу нацыстамі яўрэйскага насельніцтва ў акупаваных краінах Еўропы, з’явіўся ўпершыню ў бюлетэні Яўрэйскага тэлеграфнага агенцтва 24 снежня 1942 года ў значэнні «спаленне зажыва» — як азначэнне аднаго са спосабаў знішчэння яўрэяў нацыстамі^[8].

Адмысловыя назвы на яўрэйскіх мовах, «хурбн» і «шоа», пачалі шырока выкарыстоўвацца ў другой палове 1940-х гадоў для азначэння лёсу яўрэяў у Другой сусветнай вайне. Аднак тады ізраільскія і яўрэйскія гісторыкі карысталіся гэтымі дзвюма тэрмінамі неахвотна, каб не ствараць інтэрпрэтацыі лёсу яўрэяў у час Другой сусветнай вайны як працягу былых бедстваў. Таму гісторыкі пачалі карыстацца тэрмінамі «Халакост» і яго сэнсавай паралеллю, «Катастрофа».

Доўгі час тэрмін «Халакост» не быў дамінуючым у гістарыяграфіі, і пачаў пашырацца ў 1950-я гады, як англамоўны сінонім Хурбн і Шоа. Папулярызаваў тэрмін ізраільскі пісьменнік Элі Візель, які растлумачыў паходжанне слова (з грэчаскага перакладу Бібліі, а значыць, пачаткова з іўрыту) і параўнаў з’яву з ахвяраваннем Аўрамам сына Ісака. Нягледзячы на тое, што некаторыя даследчыкі падкрэслівалі неапраўданасць тэрміну менавіта ў сувязі з яго рэлігійным сэнсам, тэрмін здабыў прызнанне і ў канцы 1960-х—1970-я гадоў выцясніў усе іншыя.

Адной з прыкмет прызнання ў навуковай супольнасці стала аднясенне кніг пра яўрэйскія абшчыны Другой сусветнай вайны да раздзелу «Халакост» Бібліятэкай кангрэса ЗША. Штогадовы з’езд Амерыканскага гістарычнага таварыства прысвяціў адно з паседжанняў 29 снежня 1971 года тэме Халакосту. У масавай свядомасці тэрмін быў замацаваны амерыканскім дакументальным 14-серыйным фільмам (1977).

У 1980-я—1990-я гады адбылася вестэрнізацыя і універсалізацыя тэрміну «Халакост» і зрошчванне яго з тэрмінам «генацыд». Халакостам сталі называць усякае масавае знішчэнне наогул — цыганаў у час Другой сусветнай вайны, армянаў у час Першай сусветнай вайны, сучасныя знішчэнні. Гэта выклікала актыўныя пярэчанні з боку тых, хто выступаў за чысціню тэрміну. Так, Элі Візель, колішні папулярызатар тэрміну, фактычна абвясціў аб сваёй адмове ім далей карыстацца, бо «кожнае трагічнае сцячэнне абставін называюць Халакостам».

З гэтай прычыны пачаліся спробы вяртання ў навуковы абарот тэрміну «Шоа», якія асабліва актывізаваліся пасля выхаду фільму «Шоа» Клода Ланцмана (1985).

1. Наўмысная спроба поўнага знішчэння цэлай нацыі, якая прывяла да знішчэння 60 % яўрэяў Еўропы^[9] і каля траціны яўрэйскага насельніцтва свету^[4];
2. Знішчэнне ад чвэрці да траціны цыганскага народа;
3. Знішчэнне да 10 % палякаў (не уключаючы ваенныя страты і страты ад знішчэньня літоўскімі і ўкраінскімі калабарантамі)^[10];
4. Знішчэнне каля 3 мільёнаў^[11] савецкіх ваеннапалонных;
5. Татальнае вынішчэнне псіхічнахворых і непрацаздольных;
6. Вынішчэнне каля 9 тысяч гомасексуалаў;
7. Распрацоўка сістэм і спосабаў масавага знішчэння людзей пры сталым іх удасканаленні (шматлікія спісы патэнцыйных ахвяр, лагеры смерці і г. д.).
8. Грандыёзныя, міжнацыянальныя маштабы вынішчэньня людзей аж да пераходу ваенных дзеянняў на тэрыторыю Германіі і яе наступнай капітуляцыі ў маі 1945 года.
9. Жорсткія і часта прыводзяць да смерці антыгуманным медыцынскія эксперыменты нацыстаў над ахвярамі Халакоста.

Шоа (іўр.: שׁוֹאָה — бедства, катастрофа, англ.: Sho'ah) — біблейскі тэрмін, які азначае божы суд, пакаранне і ўжываецца яўрэямі на іўрыце і радзей на некаторых іншых мовах для абазначэння палітыкі нямецкіх нацыстаў па планамернага знішчэння яўрэйскага этнасу; замяняе (разам з тэрмінам «Катастрофа») сабой менш карэктны тэрмін «Халакост». На ідыш, аднак, у дадзеным значэнні выкарыстоўваецца іншы тэрмін падкрэслена рэлігійнага зместу — дрытэр хурбм (ідыш: דריטער חורבן, англ.: Hurb'n — трэцяе разбурэнне, спецыфічна катастрафічныя падзеі ў гісторыі яўрэйскага народа, пачынаючы з разбурэння Першага і Другога Ерусалімскіх храмаў).

Паводле крытэрыяў ізраільскага Інстытута Катастрофы і гераізму Яд ва-Шэм, ахвярамі Шоа лічацца тыя, «хто жыў на акупаваных тэрыторыях ва ўмовах нацысцкага рэжыму і быў знішчаны/загінуў у месцах масавых расстрэлаў, у лагерах, гета, у турмах, у сховішчах, у лясах, а таксама забіты пры спробе супраціўлення (арганізаванага ці не), як удзельнік партызанскага руху, падполля, паўстання, пры спробе нелегальнага перасячэння мяжы або уцёкаў, ад рук нацыстаў і/або іх памагатых (уключаючы мясцовае насельніцтва або членаў нацыяналістычных груповак)». Акрамя таго, у іх лік уваходзяць тыя, «хто знаходзіўся на захопленых тэрыторыях і забіты/загінуў у выніку прамога сутыкнення з узброенымі сіламі Германіі і яе саюзнікаў, у выніку бамбёжак, ўцёкаў, падчас эвакуацыі ў 1941-42 гг.»^[12]

Паводле ранніх пасляваенных ацэнак, для выкарыстання рабскай працы, ізаляцыі, пакарання і знішчэння яўрэяў і іншых груп насельніцтва, якія лічыліся «непаўнавартаснымі», нацысты стварылі каля 7000 лагераў і гета. У 2000-х гадах даследчыкі Мемарыяльнага музея Халакосту ў Вашынгтоне ацанілі іх колькасць ужо ў 20 000. Паводле апошніх дадзеных таго ж музея, на тэрыторыі Еўропы існавала больш 42 500 падобных устаноў^[13][14][15].

Традыцыйна ахвярамі Шоа лічацца 6 мільёнаў яўрэяў Еўропы^[16][17]. Гэты лік замацаваны ў прысудах Нюрнбергскага трыбунала^[18]. Тым не менш поўнага пайменнага спісу ахвяр не існуе. Да канца вайны нацысты знішчалі нават сляды ад лагераў смерці; захаваліся сведчанні пра вываз альбо знішчэнні ўжо пахаваных парэшткаў людзей перад прыходам савецкіх войскаў. У Нацыянальным Мемарыяле Катастрофы (Шоа) і гераізму «Яд ва-Шэм» у Іерусаліме захоўваюцца персанальныя дакументы, якія сведчаць аб прыблізна 4 мільёнах ахвярах, пайменна ідэнтыфікаваных^[19]. Няпоўнасць дадзеных тлумачыцца тым, што часцяком яўрэйскія абшчыны знішчаліся цалкам і не заставалася родных, блізкіх, сяброў, якія маглі б паведаміць імёны загінуўшых. Вайна раскідала людзей, і выжылыя адмаўляліся паведамляць аб сваіх родных як аб памерлых, спадзеючыся на сустрэчу з імі. Вялікая колькасць людзей было знішчана на акупаванай тэрыторыі СССР, куды доступ замежным даследчыкам быў зачынены і дзе казалі аб загінуўшых проста як пра «савецкіх грамадзянах», замоўчваючы іх паходжанне.

Асноўная крыніца статыстычных дадзеных аб Катастрофе еўрапейскага яўрэйства — параўнанне перадваенных перапісаў насельніцтва з пасляваеннымі перапісамі і ацэнкамі. Паводле ацэнак «Энцыклапедыі Халакоста» (выдадзена музеем Яд-Вашэм), загінула да 3 мільёнаў польскіх яўрэяў, 1,2 мільёна савецкіх яўрэяў (энцыклапедыя прыводзіць паасобную статыстыку па СССР і краінах Прыбалтыкі), з іх 140 тысяч яўрэяў Літвы і 70 тысяч яўрэяў Латвіі ; 560 тысяч яўрэяў Венгрыі, 280 тысяч — Румыніі, 140 тысяч — Германіі, 100 тысяч — Галандыі, 80 тысяч яўрэяў Францыі, 80 тысяч — Чэхіі, 70 тысяч — Славакіі, 65 тысяч — Грэцыі, 60 тысяч — Югаславіі. У Беларусі было знішчана больш за 800 тысяч яўрэяў.

Спроба ўсталяваць дакладны лік ахвяр «канчатковага рашэння» спалучаная з надзвычайнымі цяжкасцямі як з-за адсутнасці правераных дадзеных аб маштабах генацыду на шэрагу тэрыторый (асабліва Усходняй Еўропы), так і па прычыне рознага вызначэння меж дзяржаў і паняцці «грамадзянства».

Нават пры вызначэнні колькасці ахвяр Асвенціма, дзе вёўся частковы ўлік вязняў, называюцца розныя лічбы: чатыры мільёны (Нюрнбергскі працэс над галоўнымі ваеннымі злачынцамі, 1946)^[17]; два-тры мільёны (паводле дадзеных лагерных эсэсаўцаў П. Броада і Ф. Энтрэса); 3,8 мое (чэхаславацкія навукоўцы О. Краўс і Э. Кулька); адзін мільён (Р. Хільберг); два мільёны (Люсі Давідовіч, М. Гілберт); 1,1-1,5 млн (Ф. Піпер, Польшча); 1,4-1,5 млн. (Г. Уэллрс, ЗША, І. Бауэр, Ізраіль).

Тым больш немагчыма ўсталяваць колькасць ахвяр масавых пакаранняў, ахоплівала, разам з мясцовым яўрэйскім насельніцтвам, мноства жыхароў-неяўрэяў. Меры сакрэтнасці, прынятыя ў ходзе рэалізацыі «канчатковага рашэння», недахоп статыстычных дадзеных (напрыклад, аб колькасці яўрэяў, якія загінулі падчас уцёкаў з акупаваных тэрыторый, ці яўрэяў-ваеннапалонных, забітых па расавых матывах), а таксама шматгадовая замоўчванне Катастрофы еўрапейскага яўрэйства ў СССР ўскладняюць ўдакладненне яго агульных маштабаў.

Параўнанне колькасці яўрэяў у краінах Еўропы да і пасля вайны, праведзенае ў 1949 годзе Сусветным яўрэйскім кангрэсам, прывяло да высновы, што колькасць загінулых у Катастрофе складае шэсць мільёнаў чалавек; гэты лік замацаваны ў прысудах Нюрнбергскага працэсу над галоўнымі ваеннымі злачынцамі^[17], працэсу Эйхмана, і прызнаны большасцю ўдзельнікаў Міжнароднага нарады навукоўцаў па пытаннях статыстыкі Катастрофы (Парыж, 1987), дзе абмяркоўваліся лічбы ад 4,2 млн. (згодна з Г. Рэйтлінгерам) да шасці мільёнаў (згодна з М. Марусам і іншым).

Леў Палякоў прыводзіць германскія дадзеныя часоў вайны, на аснове якіх, з улікам дэмаграфічных наступстваў расавай палітыкі нацыстаў (падзенне нараджальнасці яўрэяў і знішчэнне дзяцей), ён ацэньвае агульныя страты яўрэйскага народа прыкладна ў восем мільёнаў. Нямецкі вучоны Р. Румель ў 1992 годзе апублікаваў дэмаграфічнае даследаванне, у якім ацаніў колькасць загінуўшых яўрэяў ад 4 млн. 204 тыс. да сямі мільёнаў, лічачы найбольш верагоднай лічбу за 5 млн. 563 тыс. Паводле падліку Я. Рабінзона загінула каля 5 млн. 821 тыс. яўрэяў.

Рауль Хільберг вызначае колькасць загінулых у 5,1 млн чалавек («Знішчэнне еўрапейскага яўрэйства», 1961). Гэтыя падлікі не прымаюць пад увагу дадзеныя аб смяротнасці сярод былых вязняў лагераў у першы час пасля вызвалення, хоць несумненна, што многія з іх загінулі з прычыны перанесеных пакут і хвароб, набытых у лагерах^[20]. Іегуда Бауэр называе лічбы 5,6-5,85 млн чалавек^[21].

Паводле паказанняў Міжнароднаму трыбуналу высокапастаўленага супрацоўніка СС Дытэра Вісліцэні, пераследаванне і знішчэнне яўрэяў падзялялася на тры этапы: «да 1940 года… — вырашыць яўрэйскае пытанне ў Германіі і занятых ёю абласцях з дапамогай планавага высялення». Другая фаза пачалася з часу канцэнтрацыі ўсіх яўрэяў у Польшчы і іншых занятых Германіяй ўсходніх абласцях, і прычым у форме гета. Гэты перыяд працягваўся прыблізна да пачатку 1942 года. Трэцім перыядам быў перыяд так званага «канчатковага рашэння яўрэйскага пытання», гэта значыць планамернага знішчэння яўрэйскага народа. Вісліцэні сцвярджаў, што пад тэрмінам «канчатковае рашэнне» разумелася менавіта фізічнае знішчэнне яўрэяў, і ён бачыў загад пра гэта, падпісаны Генрыхам Гімлерам^[22].

Кароткая яўрэйская энцыклапедыя разглядае Халакост ў 4 этапы:^[20]

• Студзень 1933 года — жнівень 1939 года — з моманту, калі Гітлер стаў рэйхсканцлерам Германіі і да нападу на Польшчу.
• Верасень 1939 года — чэрвень 1941 года — з моманту ўключэння заходняй Польшчы ў склад рэйха і стварэння «Генерал-губернатарства» да нападу на СССР.
• Чэрвень 1941 года — восень 1943 года — з моманту нападу на СССР і да поўнага знішчэння гета на яго тэрыторыі, забойства большай часткі яўрэяў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы.
• Зіма 1943 года — май 1945 года — з пачатку масавай дэпартацыі яўрэяў Заходняй Еўропы ў лагеры смерці і да канца вайны.

Пачатак пераследавання паклаў байкот яўрэяў з 1 красавіка 1933 года і наступная хваля расавых законаў, накіраваных на яўрэяў, якія працавалі ў дзяржаўных установах або на вызначаных прафесіях. «Нюрнбергскі закон» ад 15 верасня 1935 года паклаў канец раўнапраўя яўрэяў у Германіі і вызначаў яўрэйства ў расавых тэрмінах.

Антыяўрэйская істэрыя ў Германіі прывяла ў ноч з 9 на 10 лістапада 1938 года да масавых пагромаў, які ўвайшоў у гісторыю як «Крыштальная ноч» (з-за аскепкаў шкла, якімі былі абсыпаныя вуліцы нямецкіх гарадоў).

Нягледзячы на відавочна дыскрымінацыйную палітыку ў адносінах да яўрэяў, генацыд пачаўся далёка не адразу пасля прыходу нацыстаў да ўлады. Нацысты імкнуліся выціснуць яўрэяў з краіны, аднак часта тым было проста няма куды ехаць. Для яўрэяў Еўропы, паводле вядомага выказвання Хаіма Вейцмана (пазней — першага прэзідэнта Ізраіля), «свет падзяліўся на два лагеры: на краіны, якія не жадаюць мець у сябе яўрэяў, і краіны, якія не жадаюць пускаць іх у сваю краіну»^[23]. Міжнародная канферэнцыя па уцекачам у Эвіяне (Францыя) у ліпені 1938 года, скліканая па ініцыятыве прэзідэнта ЗША Франкліна Рузвельта, скончылася поўным правалам. Акрамя Дамініканскай рэспублікі, ні адна з 32 краін, якія ўдзельнічалі, не дала чаканым уцекачам з Германіі і Аўстрыі ні найменшага шанцу. Да таго ж Вялікабрытанія абмяжоўвала прыток мігрантаў у падкантрольную ёй Палесціну.

У 1933—1939 гадах з Германіі і Аўстрыі збегла 330 тысяч яўрэяў. Каля 110 000 яўрэйскіх бежанцаў вырваліся з Германіі і Аўстрыі ў суседнія краіны, але пасля падвяргаліся пераследаванням ужо ў час вайны.

У пачатку 1939 года Гітлер даручыў «адказнаму за 4-гадовы план» Герману Герынгу падрыхтаваць меры па высяленні яўрэяў Германіі. Пачатак Другой сусветнай вайны не толькі павялічыў іх колькасць (пасля далучэння да Германіі заходняй Польшчы), але і ўскладніў шляхі для легальнай эміграцыі.

У 1940 — пачатку 1941 года нацысты распрацоўваюць некалькі варыянтаў рашэння яўрэйскага пытання: прапануюць Крамлю прыняць яўрэяў рэйха ў СССР, ініцыююць планы «Мадагаскар» (перасяленне ўсіх яўрэяў на гэты востраў ля берагоў паўднёва-ўсходняй Афрыкі) і «Люблін» (стварэнне яўрэйскай рэзервацыі ў акупаванай нацыстамі частцы Польшчы, якая атрымала назву «Генерал-губернатарства»). Усе гэтыя праекты не былі рэалізаваныя.

З пачаткам Другой сусветнай вайны нацысты захапілі краіны і вобласці з месцамі кампактнага пражывання яўрэйскага насельніцтва — Польшчу, Прыбалтыку, Украіну, Беларусь.

У буйных гарадах (нашмат радзей — у невялікіх гарадах) ствараліся яўрэйскія гета, куды зганялі ўсё яўрэйскае насельніцтва горада і наваколля. Найбуйнейшае гета было створана ў Варшаве, у ім змяшчалася да 480 тысяч чалавек.

На тэрыторыі СССР найбуйнейшымі гета былі Львоўскае гета (409 тысяч чалавек, існавала з лістапада 1941 года па чэрвень 1943 года) і Мінскае гета (каля 100 тысяч чалавек, ліквідавана 21 кастрычніка 1943 года).

Да прыняцця рашэння аб поўным фізічным знішчэнні яўрэяў немцы ўжывалі наступную схему «рашэння яўрэйскага пытання»:^[24]

• Канцэнтрацыя яўрэйскага насельніцтва ў буйных гарадскіх раёнах — гета;
• Аддзяленне іх ад неяўрэйскага насельніцтва — сегрэгацыя;
• Поўнае выцясненне яўрэяў з усіх сфер грамадскага жыцця;
• Канфіскацыя іх маёмасці, выцясненне яўрэяў з усіх сфер эканамічнага жыцця і спусташэнне;
• Давядзенне яўрэяў да стану, калі рабская фізічная праца стане адзінай магчымасцю для выжывання.

Яўрэйскае насельніцтва СССР вынішчалася, як правіла, непасрэдна ў месцах яго пражывання г. зв. айнзатцгрупамі (ням.: Einsatzgruppen) СС, а таксама ўкраінскімі і прыбалтыйскімі калабарантамі. Знішчэннем яўрэяў у акупаванай Адэскай вобласці займаліся румынскія войскі. Па ўсёй Прыбалтыцы, Украіне, Беларусі, амаль каля кожнага невялікага горада, каля многіх вёсак, знаходзіліся г. зв. «ямы» — натуральныя яры, куды зганялі і расстрэльвалі мужчын, жанчын, дзяцей.

Ужо ў канцы ліпеня 1941 года ў Каўнасе немцамі і іх літоўскімі памагатымі былі забітыя тысячы яўрэяў; з 60 тысяч яўрэяў Вільні каля 45 тысяч загінулі ў ходзе масавых расстрэлаў у ярах каля Панары, якія доўжыліся да канца 1941 года. Хваля забойстваў пракацілася па ўсёй Літве. Да пачатку 1942 года рэшткі яўрэйскіх суполак захоўваліся толькі ў гарадах Каўнас, Вільнюс, Шаўлчяй і Швянчоніс.

У Латвіі на працягу некалькіх тыдняў было знішчана ўсё яўрэйскае насельніцтва правінцыяльных гарадоў; захаваліся толькі абшчыны Даўгаўпілса, Рыгі і Ліепаі. З трыццаці трох тысяч яўрэяў Рыгі па дваццаць сем тысяч былі забітыя ў канцы лістапада — пачатку снежня 1941 года. Прыкладна тады ж былі вынішчаны яўрэі Даўгаўпілса і Ліепаі.

Значнай часткі нешматлікага яўрэйскага насельніцтва Эстоніі, якое налічваў у 1940 годзе прыкладна 4500 чалавек, атрымалася пазбегнуць згубы. Так 14 чэрвеня 1941 года, усяго за 8 дзён да вайны, прыкладна 500 яўрэяў разам з 10 тысячамі эстонцаў былі дэпартаваныя органамі НКУС у Сібір, каля 500 яўрэйскіх мужчын былі мабілізаваны ў Чырвоную армію або ўступілі ў знішчальныя батальёны. З пакінутых у Эстоніі 3,5 тыс. яўрэяў толькі каля 950 чалавек не змаглі ці не захацелі эвакуявацца, памятаючы жорсткасць супрацоўнікаў савецкіх сілавых структур, праяўленую падчас нядаўняй дэпартацыі, і наіўна спадзяваліся, на думку гісторыка Антона Вайс-Вендта, на гуманізм нямецкіх акупацыйных уладаў^[25]. Прыкладна 2-2,5 тысячам эстонскіх яўрэяў атрымалася эвакуявацца ва ўнутраныя рэгіёны Савецкага Саюза, чаму спрыяў той факт, што немцы занялі Талін толькі 28 жніўня 1941 года. 929 пакінутых у Эстоніі яўрэяў былі расстраляныя яшчэ да канца 1941 года сіламі зондэркаманды 1а (у складзе айнзатцгруппы A), якая прыбыла з Рыгі, пад кіраўніцтвам штандартенфюрера СС Марціна Зандбергера. Расстрэлы адбываліся ў Таліне, Тарту і Пярну, у некаторых з іх бралі ўдзел і члены эстонскай ваенізаванай арганізацыі «Амакайтсе». Эстонія была першай і адзінай краінай Еўропы, якая стала «свабоднай ад яўрэяў» (ням.: «Judenfrei»), пра што было паведамлена ў Берлін у лютым 1942 года.

У Беларусі толькі крыху яўрэям удалося эвакуявацца ўглыб краіны. 27 чэрвеня 1941 года ў Беластоку былі забітыя дзве тысячы яўрэяў, а праз некалькі дзён — яшчэ некалькі тысяч. На працягу пяці дзён каля 80 тыс. яўрэяў Мінска і яго ваколіц былі сканцэнтраваныя ў гета (створана 20 ліпеня 1941 года). Да пачатку зімы звыш 50 тыс. чалавек былі забітыя. У першыя месяцы акупацыі было знішчана таксама большасць яўрэяў Віцебска, Гомеля, Бабруйска і Магілёва. Дванаццаць з дваццаці трох гета, створаных у Беларусі і ў акупаваных частках РСФСР (галоўным чынам у Смаленскай вобласці), былі ліквідаваныя да канца 1941 года, а яшчэ шэсць — у першыя месяцы 1942 года.

На Заходняй Украіне немцы і мясцовае насельніцтва ўчынілі пагромы ўжо ў канцы чэрвеня — пачатку ліпеня 1941 года. У Львове 30 чэрвеня — 3 ліпеня было забіта чатыры тысячы яўрэяў, а 25-27 ліпеня — каля дзвюх тысяч. Праз некалькі дзён пасля захопу немцамі Луцка там было забіта дзве тысячы яўрэяў; з дваццаці сямі тысяч яўрэяў Роўна 21 000 была забітая ў лістападзе 1941 года.

Яўрэі цэнтральнай і ўсходняй Украіны, якім не ўдалося эвакуявацца да прыходу немцаў, трапілі ў рукі нацыстаў і падзялілі лёс яўрэйскага насельніцтва іншых ўсходнееўрапейскіх абласцей. Наступ нямецкіх войскаў на ўсход і акупацыя імі шырокіх тэрыторый СССР прывялі да таго, што пад уладу нацыстаў трапіла частка яўрэяў, якія здолелі эвакуявацца з заходніх раёнаў краіны ў пачатку ваенных дзеянняў. Іх спасцігла агульная доля яўрэйскага насельніцтва акупаваных тэрыторый. Многія яўрэйскія абшчыны Украіны былі знішчаны бясследна. З сямідзесяці яўрэйскіх цэнтраў даваеннай Украіны, лёс якіх вядомы, 43 былі знішчаны яшчэ ў 1941 годзе, а астатнія — да сярэдзіны 1942 года.

Пасля заняткі немцамі ў канцы кастрычніка 1941 года амаль усяго Крыма, было забіта, пры актыўным садзейнічанні мясцовага насельніцтва, каля пяці тысяч крымскіх яўрэяў (крымчакі) і яшчэ каля васямнаццаці тысяч яўрэйскіх жыхароў^[20].

У акупаваных Пскоўскай, Смаленскай і Бранскай абласцях РСФСР ва ўсіх месцах са колькі-небудзь значнай канцэнтрацыяй яўрэйскага насельніцтва былі створаны гета і толькі затым пачаліся масавыя расстрэлы. У Ленінградскай і Наўгародскай абласцях, на Паўночным Каўказе і ў Крыме (за невялікім выключэннем) знішчэнне яўрэйскага насельніцтва праводзілася адразу ж пасля захопу населеных пунктаў і яўрэі перад расстрэлам канцэнтраваліся ў пэўных будынках толькі на некалькі гадзін або дзён. Аднак у Калужскай і Калінінскай абласцях, у выніку контрнаступлення пад Масквой, у некалькіх населеных пунктах акупанты не паспелі знішчыць яўрэйскае насельніцтва.

Забойства яўрэяў Поўдня Расіі і Паўночнага Каўказа пачаліся летам 1942 года пасля акупацыі нацыстамі гэтых рэгіёнаў. 11 жніўня 1942 года адбылося масавае забойства яўрэяў Растова-на Доне ў Зміёўскай балцы. Яўрэяў таксама знішчалі на наступны дзень (12 жніўня) і аж да вызвалення горада. Колькасць ахвяр яўрэйскай нацыянальнасці за час другой акупацыі ў г. Растове-на-Доне, на думку розных спецыялістаў, ад 15 000 да больш за 28 000-30 000 чалавек, мужчын, жанчын, старых, і дзяцей розных узростаў. Толькі ў першы дзень масавага знішчэння ў Зміёўскай балцы былі забітыя каля 13 000 яўрэяў. Усяго на тэрыторыі трох аўтаномных рэспублік, двух краёў і трох абласцей РСФСР, акупаваных летам-восенню 1942 года, загінула каля 70 000 яўрэяў^[26].

31 ліпеня 1941 года Герман Герынг падпісаў загад аб прызначэнні кіраўніка РСХА Рейнхарда Гейдриха адказным за «канчатковае рашэнне яўрэйскага пытання»^[27].

У сярэдзіны кастрычніка 1941 года пачалася дэпартацыя яўрэяў з Германіі ў гета Польшчы, Прыбалтыкі і Беларусі.

У студзені 1942 гады на Ванзейскай канферэнцыі была адобрана праграма «канчатковага рашэння яўрэйскага пытання». Гэта рашэнне не афішыравалася, і мала хто (у тым ліку і будучыя ахвяры) у той час мог паверыць, што ў XX стагоддзі такое магчыма. Яўрэяў Германіі, Францыі, Галандыі, Бельгіі пасылалі на ўсход, у лагеры і гета Польшчы і Беларусі, распавядаючы ім пра часовасці такога перасялення. У Польшчы ствараліся лагеры смерці, якія наогул не былі разлічаны на пражыванне вялікай колькасці людзей — толькі на хуткае знішчэнне новапрыбылых. Месцы для будаўніцтва першых з іх (Хелмна і Белжэц) былі абраныя яшчэ ў кастрычніку 1941 года. Знішчэнне яўрэяў Польшчы атрымала назву «Аперацыя Райнгард» — у гонар забітага ў маі 1942 года у Празе Райнгарда Гайдрыха.

У пачатку снежня 1941 года пачаў дзейнічаць першы лагер смерці ў Хелмна. Там яўрэяў забівалі чадным газам у закрытых грузавіках — «душагубках»^[28].

У ліпені 1942 года пачаліся масавыя дэпартацыі з гета Варшавы (самага буйнога з усіх створаных) у лагер смерці Трэблінка. Да 13 верасня 1942 года былі дэпартаваныя або загінулі ў гета 300 тыс. яўрэяў Варшавы.

У гета горада Лодзь змяшчалася да 160 000 яўрэяў. Гэта гета было знішчана паступова: першая хваля дэпартацыяў ў Хелмна адбывалася паміж студзенем і маем 1942 года (55 тыс. яўрэяў Лодзі і правінцыйных гарадкоў Калішскага раёна), затым шэраг наступных дэпартацый у Хелмна і іншыя лагеры, а 1 верасня 1944 года яна была канчаткова ліквідавана. Яўрэйскае насельніцтва Любліна было адпраўлена ў лагер знішчэння Белжэц. У ходзе акцыі 17 сакавіка — 14 красавіка 1942 года былі адпраўленыя на смерць 37 тыс. яўрэяў, а чатыры тысячы пакінутых былі сканцэнтраваныя ў гета Майдан-Татарскі на ўскраіне горада. У сакавіку 1942 года ў Белжец былі пераведзеныя габрэі з усяго Люблінскага ваяводства; пачалі прыбываць таксама цягнікі з ахвярамі з Заходняй Украіны. З Львова ў сакавіку 1942 года былі адпраўленыя ў Белжец каля 15 тыс. яўрэяў, а ў жніўні — яшчэ 50 тыс.

З Кракава ў чэрвені і кастрычніку 1942 года большасць яўрэяў было адпраўлена ў Белжэц; у сакавіку 1943 года каля шасці тысяч яўрэяў, якія заставаліся там, былі пераведзены ў працоўны лагер у прыгарадзе Кракава Плашыл, а каля трох тысяч — у Асвенцім. У верасні 1942 года большасць яўрэяў Радама, Кельце, Чэнстахова і іншых гарадоў Усходняй Польшчы было адпраўлена ў Трэблінку. З 300 тыс. яўрэяў Радамскага раёна ў канцы 1942 года заставалася ў жывых толькі каля 30 тыс.

У 1942 года была знішчана большасць яўрэяў Усходняй і Цэнтральнай Еўропы і значная частка яўрэяў Заходняй Еўропы. Паспяховае наступленне савецкай арміі на шэрагу франтоў у 1943 годзе, змяненне сітуацыі пасля Сталінградскай бітвы і паразы арміі Ромеля пад Эль-Аламейнам пацягнулі за сабой паскарэнне тэмпаў расправы нацыстаў над яўрэямі.

Хуткае прасоўванне савецкіх войскаў на захад прымусіла эсэсаўцаў ліхаманкава ліквідаваць апошнія гета і працоўныя лагеры і замятаць сляды учыненых у іх злачынстваў. Спецыяльнае падраздзяленне (зондэркаманда-1005) займалася спаленнем трупаў на месцы масавых расстрэлаў^[20].

Паспешліва былі ліквідаваныя амаль усе гета і лагеры, яшчэ якія заставаліся на тэрыторыі Польшчы, Украіны, Беларусі, Латвіі і Літвы (так, напрыклад, пасля падаўлення паўстання ў віленскім гета апошнія некалькі тысяч яўрэяў былі 23 верасня 1943 года адпраўленыя ў лагеры у Эстоніі); пачалася масавая адпраўка яўрэйскага насельніцтва з Італіі, Нарвегіі, Францыі, Бельгіі, Славакіі і Грэцыі ў Асвенцім, якая цягнулася да кастрычніка 1944 года. Апошнюю масавую аперацыю супраць яўрэяў, знішчэнне яўрэяў Венгрыі, нацысты пачалі ў маі 1944 года^[20].

На думку некаторых даследчыкаў, праграма вынішчэння яўрэяў у 1943—1945 гг. (да капітуляцыі Германіі ў маі 1945 года) была выкананая на дзве траціны. Недахоп працоўнай сілы і адначасова эканамічна бессэнсоўнае забойства мільёнаў людзей выклікалі ў 1943—1944 гадах сумневы ў нацысцкай верхавіны ў правільнасці падыходу да «канчатковага рашэння». У 1943 годзе Гімлер аддаў загад аб выкарыстанні працы ацалелых яўрэяў у інтарэсах вядзення вайны. У пэўны момант Гімлер нават прапанаваў вызваліць частку яўрэяў у абмен на палітычныя саступкі (уключаючы і магчымасць перамоваў аб заключэнні сепаратнага міру з Захадам) або за каласальны выкуп.

На апошнім этапе вайны, калі непазбежнасць паразы Германіі ўжо не выклікала сумневаў, некаторыя нацысцкія кіраўнікі спрабавалі выкарыстаць яўрэяў для перамоваў аб міры, у той час як іншыя (перш за ўсё Гітлер) працягвалі патрабаваць татальнага знішчэння тых, хто яшчэ заставаўся ў жывых^[20]. Штандартенфюрер СС Дытэр Вісліцэні на Нюрнбергскім працэсе сцвярджаў, што ў канцы лютага 1945 года Адольф Эйхман назваў яму колькасць забітых габрэяў «каля 5 млн чалавек»^[29].

• Халакост у Беларусі
• Юдэнфрай

• Э. Іофе. Колькі ж яўрэяў загінула на беларускай зямлі ў 1941—1945 гг. // Беларускі гістарычны часопіс. 1997. № 4.
• Е. Розенблат. Терминология темы Холокоста: основные проблемы // Гістарычны альманах / Беларускае гістарычнае таварыства; пад рэд. А. Смаленчука. Том 9, 2003. — Гродна: [Б. м.], 2003. — 252 с. С.92—103.
• Dean, Martin: Robbing the Jews — The Cofiscation of Jewish Property in the Holocaust, 1935—1945, Cambridge University Press, 2008.

• Халакост на Навагрудчыне Архівавана 29 студзеня 2008.
• Знішчэнне лідскіх яўрэяў Архівавана 5 студзеня 2009.
• Пра Папу Пія XII і Халакост
• Інстытут гістарычнага рэвізіянізму (ЗША) (англ.) — рэвізіянізм Халакосту